تاریخچه شهر اِفِسوس: نگین هلنیستی در آسیای صغیر

در سواحل غربی آسیای صغیر، در نزدیکی دریای اژه و در قلمرو امروزی ترکیه، شهری قرار داشت که قرن‌ها یکی از بزرگ‌ترین و درخشان‌ترین مراکز تمدن یونانی و رومی محسوب می‌شد اِفِسوس (Ephesus). این شهر نه‌تنها به‌خاطر معبد عظیم آرتمیس، یکی از هفت شگفتی دنیای باستان، بلکه به‌دلیل معماری، فلسفه، تجارت و جایگاه مذهبی خود شهرتی جهانی یافت.
در افسس، تاریخ به‌طرز حیرت‌انگیزی در هم تنیده است: از اسطوره‌های یونانی و پادشاهان لیدیه گرفته تا امپراتوران روم و کشیشان مسیحی.

پیدایش و دوران اولیه

افسس در حدود ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد توسط مهاجران یونانی از شهر آتیکا و به‌ویژه از ناحیه آتِن، در کنار ساکنان بومی آناتولی، تأسیس شد.
اما ریشه‌های آن حتی به پیش از این دوران بازمی‌گردد؛ حفاری‌ها نشان داده‌اند که در هزاره دوم پیش از میلاد، منطقه تحت نفوذ تمدن هیتی‌ها (Hittites) بوده و با نام آپاسا (Apasa) شناخته می‌شده است.
موقعیت جغرافیایی استراتژیک شهر در دهانه‌ی رود کایستر (Kaystros) و نزدیکی دریا سبب شد افسس به‌سرعت به بندری تجاری و فرهنگی تبدیل شود.

دوران آرکائیک و شکوفایی لیدیه‌ای

در قرن هفتم پیش از میلاد، افسس تحت سلطه‌ی پادشاهی لیدیه قرار گرفت.
پادشاه ثروتمند لیدیه، کروسوس (Croesus)، معبد عظیم آرتمیس را بنا کرد که بعدها یکی از نمادهای جاودان تمدن یونان شد.
این معبد، با بیش از ۱۲۷ ستون مرمری، هر یک به ارتفاع ۱۸ متر، از نظر زیبایی و شکوه با هیچ بنای هم‌عصر خود برابری نمی‌کرد.
افسس در این دوران به مرکزی مذهبی و زیارتی برای تمام دنیای یونانی تبدیل شد.

دوره ایرانی و آزادی دوباره

در قرن ششم پیش از میلاد، با فتح لیدیه توسط کوروش بزرگ، افسس نیز به امپراتوری هخامنشی پیوست.
شهر به‌عنوان مرکز منطقه‌ای مهم باقی ماند، اما استقلال یونانی خود را از دست داد.
در طی جنگ‌های ایران و یونان، مردم افسس در میان دو قدرت گرفتار شدند؛ هرچند پس از شکست ایرانیان در نبردهای ماراتن و سالامیس، نفوذ یونانیان دوباره بر شهر حاکم شد.

دوران اسکندر و جانشینانش

در سال ۳۳۴ پیش از میلاد، اسکندر مقدونی در مسیر فتوحات آسیای صغیر، افسس را آزاد کرد و پرستش خدایان یونانی دوباره رونق یافت.
پس از مرگ او، شهر تحت حکومت جانشینانش به‌ویژه لیسیماخوس (Lysimachus) قرار گرفت که آن را بازسازی و گسترش داد.
لیسیماخوس حتی مسیر رودخانه را تغییر داد تا شهر از خطر سیلاب در امان بماند و خیابان‌های جدیدی با طرح شطرنجی بنا کرد.

دوران رومی: اوج شکوه افسس

در سال ۱۳۳ پیش از میلاد، افسس به‌صورت رسمی بخشی از استان آسیای رومی (Asia Province) شد.
در این دوران، شهر به اوج رونق اقتصادی و فرهنگی خود رسید.
جمعیت آن به بیش از ۲۵۰ هزار نفر می‌رسید و از مهم‌ترین بنادر مدیترانه شرقی محسوب می‌شد.
افسس مرکز تجارت ادویه، شراب، سنگ‌های قیمتی، و بردگان بود و به‌دلیل معبد آرتمیس و موقعیت بندری‌اش، سالانه هزاران زائر و تاجر را جذب می‌کرد.

معماری و شهرسازی

افسس یکی از زیباترین شهرهای باستانی از نظر معماری بود. خیابان‌های آن با سنگ مرمر پوشیده شده و با ستون‌ها و مجسمه‌ها تزیین یافته بودند.
در میان آثار برجسته می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کتابخانه سلسوس (Library of Celsus): شاهکار معماری رومی ساخته‌شده در قرن دوم میلادی، با نمایی دوطبقه و مجسمه‌هایی نمادین از خرد و فضیلت.

• تئاتر بزرگ افسس (Great Theatre): با ظرفیت بیش از ۲۵ هزار نفر، جایی که نمایش‌های کلاسیک و گردهمایی‌های عمومی در آن برگزار می‌شد.

• جاده مرمری (Marble Road): خیابانی باشکوه که بندر را به تئاتر و مرکز شهر متصل می‌کرد.

• حمام‌ها و فواره‌های متعدد: از جمله حمام‌های اسکولاستیکا و فواره تراژان، که نشان‌دهنده‌ی زندگی لوکس شهروندان بود.

دین و فرهنگ

افسس در دوران باستان شهری چنددینی بود. پرستش اصلی به الهه آرتمیس افسی (Artemis of Ephesus) اختصاص داشت، که در هنر محلی با پیکری پوشیده از نمادهای باروری و قدرت طبیعت تصویر می‌شد.
اما با گسترش نفوذ روم، معابد دیگری برای خدایان رومی همچون ژوپیتر، دیانا و امپراتوران ساخته شد.

در قرن اول میلادی، افسس یکی از نخستین مراکز مسیحیت نیز شد.
طبق منابع تاریخی، پولس رسول (St. Paul the Apostle) در این شهر موعظه کرد و یوحنا (St. John) سال‌های پایانی عمرش را در اینجا گذراند.
روایت است که مریم مقدس نیز در نزدیکی افسس (در خانه‌ای معروف به House of the Virgin Mary) درگذشته است.
به همین دلیل، افسس در تاریخ مذهبی مسیحیت جایگاه ویژه‌ای دارد.

افول و ویرانی

از قرن سوم میلادی، مجموعه‌ای از عوامل باعث افول تدریجی افسس شد:

• زلزله‌های مکرر که زیرساخت‌های شهر را ویران کرد.

• پُر شدن بندر از رسوبات رودخانه کایستر، که موجب دور شدن دریا و از بین رفتن اهمیت تجاری شهر شد.

• حملات اقوام گوت و عرب که خسارات سنگینی به شهر وارد کرد.

در دوران بیزانس، شهر هنوز مرکز مذهبی مهمی بود و در سال ۴۳۱ میلادی شورای معروف افسس (Council of Ephesus) در آن برگزار شد که درباره‌ی الهیات مسیحی تصمیمات سرنوشت‌سازی گرفت.
اما در قرون بعد، با انتقال مسیرهای تجاری و تخریب‌های بیشتر، شهر به‌تدریج متروک شد و در نهایت زیر لایه‌ای از خاک و گیاهان پنهان ماند.

کشف دوباره و حفاری‌ها

حفاری‌های مدرن افسس از سال ۱۸۶۳ میلادی به‌دست جان تِروُیل (John Turtle Wood) آغاز شد و بعدها باستان‌شناسان اتریشی ادامه دادند.
بخش عمده‌ای از شهر، از جمله کتابخانه سلسوس، تئاتر بزرگ، معابد و خیابان‌های اصلی، طی قرن بیستم بازسازی و مستند شده است.
امروزه افسس یکی از پربازدیدترین مکان‌های باستانی جهان است و در سال ۲۰۱۵ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.

تحلیل تاریخی

افسس را می‌توان نمونه‌ای کامل از شهرهای یونانی–رومی دانست که در آن دین، تجارت و سیاست به شکلی هماهنگ در کنار هم قرار گرفته بودند.
این شهر نمادی از پیوند شرق و غرب، اسطوره و عقلانیت، و مذهب و فلسفه است.
اگر آتن مهد فلسفه و رم مهد قانون بود، افسس را باید مهد فرهنگ و هنر مردمی نامید شهری که در آن هم صدای فیلسوفان شنیده می‌شد و هم زمزمه‌ی بازرگانان و شاعران.

جمع‌بندی

افسس تنها یک ویرانه‌ی سنگی نیست؛ روایت زنده‌ای از شکوه و زوال تمدن است.
از خدایان یونانی تا حواریون مسیح، از پادشاهان لیدیه تا امپراتوران روم، همه در سنگ‌های این شهر ردپایی به‌جا گذاشته‌اند.
امروز وقتی در خیابان‌های مرمری افسس قدم می‌زنی، تاریخ را لمس می‌کنی تاریخی که از دل خاک برخاسته تا به ما یادآوری کند که تمدن، هرچقدر هم که فروبپاشد، در حافظه‌ی زمین جاودانه می‌ماند.