تاریخچه تئوتیهواکان: شهر خدایان و رمز تمدن گمشده مکزیک
در دشتهای مرتفع مکزیک، حدود ۴۰ کیلومتری شمال شرقی مکزیکوسیتی امروزی، ویرانههایی قرار دارند که زمانی یکی از عظیمترین و اسرارآمیزترین شهرهای باستانی جهان را تشکیل میدادند: تئوتیهواکان (Teotihuacan) شهری که نامش در زبان ناهواتل بهمعنای «جایی که انسانها خدایان شدند» است. این شهر قرنها پیش از ظهور تمدن آزتک شکوفا شد، اما حتی آزتکها نیز وقتی ویرانههایش را یافتند، آن را متعلق به موجوداتی فرازمینی و خدایان باستانی دانستند.
تئوتیهواکان با جمعیتی بیش از ۱۰۰ هزار نفر در قرن سوم میلادی، از بزرگترین شهرهای جهان باستان بود و هنوز رازهایش کاملاً گشوده نشده است.
پیدایش و گسترش اولیه
پژوهشهای باستانشناسی نشان میدهد که تئوتیهواکان حدود سال ۱۰۰ پیش از میلاد پایهگذاری شد.
علت اصلی پیدایش آن احتمالاً ترکیبی از عوامل زمینشناسی، کشاورزی و بازرگانی بود.
این منطقه در دامنهی آتشفشانهای خفته قرار داشت و از خاک حاصلخیزی برخوردار بود.
همچنین در نزدیکی مسیرهای تجاری بین درهی مکزیک و سرزمینهای جنوبی قرار داشت که کالاهایی چون یشم، ابسیدین (سنگ آتشفشانی سیاه)، پرهای مرغ بهشتی و کاکائو در آن مبادله میشد.
در ابتدا، تئوتیهواکان شهری کوچک بود، اما بهسرعت رشد کرد.
در قرن دوم میلادی، جمعیت آن به بیش از ۸۰ هزار نفر رسید و وسعتش حدود ۲۰ کیلومتر مربع را دربر گرفت.
برخلاف شهرهای همدورهاش، این شهر نه بهدست یک قوم خاص، بلکه حاصل تلفیق چند فرهنگ و گروه قومی از سراسر درهی مکزیک بود نشانهای از همزیستی فرهنگی نادر در دوران باستان.
ساختار شهری و معماری
تئوتیهواکان بهصورت منظم و با طرحی مهندسیشده ساخته شد.
محور اصلی شهر، جادهای به طول بیش از ۴ کیلومتر است که امروزه «خیابان مردگان (Avenue of the Dead)» نامیده میشود.
در دو سوی آن، معابد، کاخها، میدانها و خانههای اشرافی قرار داشتند.
هرم خورشید (Pyramid of the Sun)
بزرگترین سازهی شهر و یکی از عظیمترین بناهای سنگی جهان باستان است.
این هرم حدود ۶۵ متر ارتفاع و بیش از ۲۲۰ متر قاعده دارد.
پژوهشگران باور دارند که ساخت آن حدود سال ۱۵۰ میلادی به پایان رسید.
در زیر هرم، تونلی اسرارآمیز کشف شده که احتمالاً محل انجام آیینهای مذهبی یا تدفین شاهان بوده است.
این بنا با محور خورشید و تقویم نجومی تنظیم شده؛ در زمان انقلاب تابستانی، خورشید درست در امتداد محور آن طلوع میکند.
هرم ماه (Pyramid of the Moon
در انتهای شمالی خیابان مردگان قرار دارد و به ایزدبانوی ماه و باروری اختصاص داشته است.
از بالای آن میتوان تمام شهر و کوههای پیرامون را دید.
در پای این هرم، قربانیان انسانی و حیوانی دفن شدهاند، که نشانهی اهمیت آیینی آن است.
معبد مار پرریشه (Temple of the Feathered Serpent / Quetzalcoatl)
در مجموعهای موسوم به سیودادلا (Ciudadela) قرار دارد و یکی از زیباترین و پررمزترین بناهای تئوتیهواکان است.
دیوارهای آن با مجسمههای برجستهی سر اژدهایی بالدار تزئین شدهاند که به خدای معروف آمریکای مرکزی، کوتزالکواتل (Quetzalcoatl)، نسبت داده میشود.
در زیر این معبد، صدها قربانی انسانی یافت شدهاند، که نشان از آیینهای عظیم مذهبی دارد.
زندگی اجتماعی و اقتصادی
تئوتیهواکان شهری چندقومیتی بود که ساکنانش از مناطق مختلف مکزیک، از جمله مایاها، زاپوتکها و میکستکها، گرد هم آمده بودند.
شهر به مناطق مختلف تقسیم میشد و هر منطقه کارکرد اقتصادی یا مذهبی خاصی داشت.
اقتصاد شهر بر پایهی سه رکن استوار بود:
۱. تجارت گستردهی ابسیدین (Obsidian): تئوتیهواکان مهمترین مرکز تولید و صادرات این سنگ آتشفشانی بود. از ابسیدین برای ساخت ابزار، آینه و سلاح استفاده میشد.
۲. کشاورزی پیشرفته: با استفاده از کانالها و تراسهای آبیاری، زمینهای حاصلخیز اطراف شهر بهرهبرداری میشدند.
۳. تبادل فرهنگی و هنری: هنرمندان شهر در تولید سفالهای رنگی و نقاشیهای دیواری مهارت ویژهای داشتند.
مذهب و باورها
دین در تئوتیهواکان نقشی محوری داشت و هر بنای شهر مفهومی آیینی داشت.
مردم این شهر چندخدایی بودند و خدایان طبیعت مانند خدای باران (Tlaloc)، خدای خورشید و مار پرریشه (Quetzalcoatl) در مرکز پرستش قرار داشتند.
قربانیهای انسانی، بهویژه در آیینهای مربوط به باروری و جنگ، رایج بود.
باستانشناسان شواهدی از قربانی شدن جنگجویان و حیوانات مقدس، مانند جگوار و مار، در پای معابد یافتهاند.
ارتباط با تمدنهای دیگر
تئوتیهواکان تأثیر عظیمی بر سراسر آمریکای مرکزی داشت.
آثار فرهنگی و هنری آن در شهرهای دوردستی مانند تیکال (Tikal) در گواتمالا و مونته آلبان (Monte Albán) دیده میشود.
بهنظر میرسد که این شهر نهتنها از طریق تجارت، بلکه از طریق سلطهی سیاسی یا فرهنگی نیز نفوذ گستردهای بر دیگر مناطق داشته است.
زوال و سقوط مرموز
در قرن ششم میلادی، ناگهان نشانههای سقوط ظاهر شد.
خانههای اشرافی سوخته و برخی معابد تخریب شدند.
دربارهی علت نابودی شهر فرضیههای گوناگونی وجود دارد:
-
شورشهای داخلی میان طبقات فرودست و حاکمان.
-
بحرانهای زیستمحیطی و خشکسالیهای شدید.
-
حملات اقوام شمالی.
اما هیچیک قطعی نیست. آنچه مسلم است، این است که تا قرن هشتم میلادی، شهر کاملاً متروک شده بود.
وقتی چند قرن بعد آزتکها به درهی مکزیک رسیدند و ویرانههای عظیم تئوتیهواکان را دیدند، تصور کردند که خدایان آن را ساختهاند.
به همین دلیل، نام «تئوتیهواکان» — شهر خدایان — از همان زمان بر آن نهاده شد.
کشف دوباره و پژوهشهای مدرن
در قرن نوزدهم، باستانشناسان اروپایی و مکزیکی شروع به کاوش در این منطقه کردند.
از جمله، در اوایل قرن بیستم، لئوپولدو باترس (Leopoldo Batres) نخستین پروژههای سازمانیافتهی حفاری و مرمت را آغاز کرد.
در دهههای بعد، اکتشافات جدیدی مانند تونل زیر هرم خورشید، نقاشیهای رنگی و بقایای قربانیان انسانی، درک ما را از ساختار اجتماعی و مذهبی شهر گسترش دادند.
در سال ۱۹۸۷ میلادی، تئوتیهواکان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و امروزه یکی از پر بازدیدترین مکانهای تاریخی آمریکای لاتین است.
فناوریهای جدید مانند اسکن لیزری سهبعدی و رادار نفوذی زمین به کشف تونلها و سازههای زیرزمینی جدیدی منجر شدهاند که هنوز رمزگشایی کامل نشدهاند.
تحلیل تاریخی
تئوتیهواکان را میتوان نماد سه حقیقت بنیادین تاریخ دانست:
شکوه، رمز و فراموشی.
شکوه در معماری عظیمش، رمز در بینامی سازندگانش، و فراموشی در ناپدید شدن ناگهانیاش.
هیچ متن، پادشاه یا کتیبهای از مردم این شهر بهدست نیامده است، گویی آنان خود خواستهاند در سکوت تاریخ بمانند.
اما از دل همان سکوت، پیامی آشکار است: این تمدن بدون ابزار آهن، چرخ یا حیوانات بارکش، توانست یکی از پیچیدهترین نظامهای شهری و هنری جهان را بنا کند.
تئوتیهواکان، درواقع، تجسم خرد جمعی انسانهایی است که طبیعت، مذهب و جامعه را بهصورت یک کل یگانه درک کرده بودند.
جمعبندی
تئوتیهواکان تنها ویرانهای از سنگ نیست، بلکه بازتابی از بلندپروازی انسان و رازآلودگی تاریخ است.
در آن، انسان بهدنبال جاودانگی بود و شاید بهراستی به آن دست یافت، چراکه هزار و پانصد سال پس از نابودیاش، هنوز از آن سخن میگوییم.
این شهر یادآور آن است که تمدنها میآیند و میروند، اما جستوجوی انسان برای آسمان و معنا همواره پابرجاست.
