مرز و بوم ایران به دلیل گوناگونی حکومت های محلی در طول تاریخ، شامل قلعه ها و ارگ‌های کهن پر شماری است که وظیفه حاکمیت و حراست از امنیت روستاها و شهرها را بر عهده داشتند. تپه نوشیجان یکی از این ارگ‌ها می باشد که با اشراف کامل به منطقه، نقش بی بدیلی در سرگذشت آن بازی کرده است.
آشنایی با تپه نوشیجان
تپه نوشیجان از جمله آثار خشتی منحصر به فرد بر جا مانده از تمدن های پیش از هخامنشی در ایران است. بقایایی که به دوره ی عصر آهن ۳ و سپس تمدن مادها برمی گردد. بنابراین تپه نوشیجان حدود ۲۸۰۰ سال قدمت دارد.
نوشیجان در لغت احتمالاً به معنی جایگاه نوش یا جایگاه انوش بوده است و نوش یا انوش ظاهراً نام خانمی است که بر این منطقه حکمرانی می کرده است.
تپه ی نوشیجان در سال ۱۳۴۳ خورشیدی مورد شناسایی قرار گرفت. در سال های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ طی ۶ فصل باستان شناسی توسط موسسه ی ایران شناسی بریتانیا به سرپرستی دیوید استروناخ عملیات کاووش و مرمت در تپه انجام پذیرفت.
دستاورد فعالیت های این هیئت، شناسایی سه دوره ی معماری باستانی متعلق به دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان است که مهمترین و باستانی ترین لایه مربوط به سکونت اقوام ماد در این تپه از نیمه ی دوم قرن هشتم قبل از میلاد مسیح تا نیمه ی اول قرن ششم قبل از میلاد است. آثار دو دوره ی دیگر در لایه های سطحی تر قرار داشته که پس از انجام مطالعات علمی برداشته شده است.
مجموعه ی نوشیجان ۸۰ متر طول، ۳۰ متر عرض و مرتفع ترین بخش آن ۳۷ متر ارتفاع دارد. آثار مکشوفه ی معماری مربوط به دوره ی ماد در تپه ی نوشیجان بر اساس مستندات دیوید استروناخ عبارتند از:
۱- بنای قدیمی جبهه ی غربی موسوم به اولین آتشکده
۲- تالار ستون دار موسوم به آپادانا
۳- معبد مرکزی یا دومین آتشگاه
۴- اتاق ها و انبارها
۵- تونل
۶-حصار و دژ
استروناخ معتقد است که دژ نوشیجان یکی از قلعه های تدافعی حکومت مرکزی ماد بوده است که جهت دفاع از مرزهای غربی در مقابل هجوم اقوام قدرتمند بین النهرین از جمله حکومت آشور ساخته شده است.
وجود دو آتشکده در این مکان مؤید این مطلب است که علاوه بر اهداف نظامی، اعمال مذهبی و نیایش نیز در این مکان صورت می گرفته است.
مجموعه دژ-معبد نوشیجان در ۲۰ کیلومتری شمال غرب ملایر و بر فراز تپه‌ای به ارتفاع حدود ۴۰ متر قرار گرفته است و برای کسانی که به تاریخ و بناهای باستانی علاقمندند مقصد جذابی به شمار می‌رود. چیزی در حدود ۶ فصل کاوش بر روی این محوطه صورت گرفته است که در نتیجه آن نشانه‌هایی از ۳ دوره تاریخی به دست آمد؛ پارت‌ها، هخامنشیان و مادها. به طور کلی می‌توان گفت قدمت این مجموعه به چیزی در حدود ۲۸۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.
بر روی تپه نوشیجان سازه‌هایی مانند دو آتشکده، تالار ستون‌دار موسوم به آپادانا و چند اتاق و انبار وجود دارد و علاوه بر این‌ها، بخش‌هایی از دژ و حصار باستانی این مکان نیز هنوز برجای خود باقی‌ست.
بناهای نوشیجان مهمترین نیایشگاه مادها به حساب می‌آمدند و از نظر معماری نمونه‌های منحصربه‌فرد و نادری هستند.
همچنین در این محوطه تاریخی نمونه‌هایی از نخستین پول‌های بشری از جنس نقره به دست آمد که به احتمال زیاد به دوران مادها تعلق دارند.
مجموعه نوشیجان چندسالی ست که به عنوان یک منطقه نمونه گردشگری معرفی شده و نامش در فهرست میراث ملی کشورمان نیز به چشم می‌خورد. به شما پیشنهاد می‌کنیم اگر گذرتان به شهرستان ملایر افتاد، بازدید از این مجموعه ارزشمند تاریخی را از یاد نبرید.
ارگ نوشیجان یک بنای تاریخی خوش مسیر است. این تپه باستانی به‌دلیل قرار گرفتن در مسیر نهاوند، یکی از پربازدیدترین مکان‌های تاریخی استان همدان محسوب می‌شود. در بیرون از استان این تپه تاریخی چندان شناخته شده نیست.
اطراف ارگ مورد پاک‌سازی و زیباسازی قرار گرفته، در اطراف آن کمپینگ‌ها و آلاچیق‌هایی برای استفاده گردشگران و نصب چادرهای مسافرتی در ایام تعطیل سال در نظر گرفته شده و سیستم‌های نورپردازی مخصوصی به آن اختصاص داده شده است. علاوه بر این، در ایام نوروز، راهنمایان گردشگری برای معرفی ارگ به بازدیدکنندگان در محل مستقر هستند.
مسیر دسترسی به تپه نوشیجان خاکی است و هنگام بارندگی ناهموار می‌شود.
بازدید از تپه نوشیجان نیازمند پیاده‌روی در شیب تند است و به افراد ناتوان و کودکان توصیه نمی‌شود.
حوالی تپه نوشیجان فاقد هرگونه فروشگاه است.
هنگام بازدید از تپه نوشیجان از آسیب‌رسانی به دیواره‌ها و ستون‌های بنا خودداری کنید و در حفظ پاکیزگی کوشا باشید.
تپه باستانی نوشیجان که به آن دژمعبد هم می‌گویند یکی از مهمترین جاهای دیدنی ملایر در استان همدان است. این تپه در ۱۶ کیلومتری شهر ملایر و در مسیر جاده نهاوند به همدان قرار دارد.
