تاریخچه و ریشه تقویم دوازده جانوری

یکی از تقویم هایی که امروزه در فرهنگ عامه ایرانیان رایج است،تقویم جانوری یا تقویم دوازده جانوری است.این گاه شمار، یک نوع گاه شماری قمری بر پایه گاه شماری چینی است که یک حیوان و ویژگی های حیوان را به هر سال در یک چرخه ۱۲ ساله تکراری اختصاص می دهد.گاه شمار دارای ۱۲ نوع حیوان است و هر حیوان برای یک سال اختصاص دارد و هر ۱۲ سال یک بار،حیوان به سال جدیدی اختصاص می یابد.
این تقویم امروزه در کشورهای آسیای شرقی و آسیای جنوب شرقی مانند چین،ژاپن،کره جنوبی،ویتنام،کامبوج و تایلند در کنار تقویم میلادی،دارای محبوبیت زیادی است و پس از حمله مغول به ایران،در ایران رواج یافت.

این تقویم شباهت زیادی به تقویم چینی- اویغوری دارد که از قرن ۵ پیش از میلاد در چین باستان استفاده میشد. طالع بینی دوازده حیوانی در چین باستان رواج زیادی داشت و به قدری تأثیرگذار بود که می‌توانست سرنوشت یک سلسله و یا یک منطقه را تغییر دهد. به گونه ای که متولدین هر یک از سال‌ های حیوانی در سال‌های تکرار آن حیوان و یا سایر حیوانات دوازده‌گانه، از آینده ای متفاوت برخوردار می‌شدند.
از این تقویم تا قرن ۶ میلادی،پیش از روی کار آمدن سلسله تانگ در چین استفاده میشد. پس از آن ترک های آسیای مرکزی و مغول ها، از این تقویم استفاده کردند. پس از حمله مغولان به ایران در قرن ۱۳ میلادی،از این تقویم در ایران استفاده شد و سلسله ایلخانان مغول که از سال ۶۵۶ تا ۷۵۶ هجری قمری(۱۲۵۶ تا ۱۳۵۶ میلادی)،به مدت ۱۰۰ سال بر ایران حکومت کردند، تقویم دوازده حیوانی را در ایران رواج دادند.این گاه شماری، از ترکیب گاه شماری هجری قمری و گاه شماری دوازده حیوانی چینی-اویغوری شکل گرفته است.
در دوره سلسله های مغول ایلخانان و تیموریان، از این تقویم استفاده میشد. الغ بیگ،نوه تیمور لنگ، فاتح و جهانگشای خونریز و بی رحم آسیا، و فرزند شاهرخ تیموری که یکی از پادشاهان هنر پرور و دانش پرور سلسله مغول تیموریان ایران از سال ۱۴۴۷ تا ۱۴۴۹ میلادی و فردی ریاضی دان و ستاره شناس بود،تقویم دوازده حیوانی را با دقت بیشتری شکل داد و کتابی با نام زیج الغ بیگ نوشت که یکی از دقیق ترین تقویم های تاریخ ایران و اسلام در این کتاب است. از دوره الغ بیگ تیموری،از تقویم دوازده حیوانی در ایران استفاده بیشتری شد.
از این تقویم در ایران از دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار،از سال ۸۸۰ تا ۱۲۸۹ هجری خورشیدی،به طور رسمی استفاده زیادی می شد.از دوره صفویه،ماه های شمسی در کنار ماه های قمری به تقویم اضافه شد.پس از سال ۱۲۸۹ هجری خورشیدی و برکناری محمد علی شاه قاجار به دست مشروطه خواهان در دوره انقلاب مشروطه ۱۲۸۵ ایران،استفاده از این تقویم به صورت رسمی تا به امروز متوقف شده است، اما در باور و فرهنگ عامیانه مردم ایران، همچنان از آن استفاده می‌شود.
در مورد ریشه این تقویم، یکی از باورهای موجود به یک افسانه کهن دین هندی بودایی بر میگردد.در این افسانه آمده است که روزی سیدارتا گوتاما(بودا)،شاهزاده هندی و بنیان گذار دین بودایی در آغاز سال نو، هم جانوران را به نزد خویش دعوت کرد، اما از میان همه جانوران، تنها دوازده جانور دعوت بودا را جدی گرفتند و به پیشگاه او رفتند.این دوازده جانور عبارت بودند از: موش، گاو، پلنگ (یا ببر)، خرگوش (یا گربه)، اژدها( یا نهنگ)، مار، اسب، گوسفند (یا بز)، میمون، مرغ (یا خروس)، سگ و خوک.
پس از آن، بودا تعیین کرد که سرنوشت انسان و جهان، تنها به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این جانوران در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و سرنوشت موجودات زنده و سرنوشت جهان را در دست بگیرند.
نام سال های دوازده گانه جانوری که در دوره حکومت قاجار تا سال ۱۲۸۹ هجری خورشیدی استفاده میشده است، عبارت است از:
۱ سال موش
۲ سال گاو
۳ سال ببر
۴ سال خرگوش
۵ سال نهنگ یا سال اژدها
۶ سال مار
۷ سال اسب
۸ سال گوسفند
۹ سال میمون
۱۰ سال مرغ
۱۱ سال سگ
۱۲ سال خوک
برای این که بدانید در کدام یک از سال های دوازده گانه حیوانی به دنیا آمده اید یا در کدام یک از سال های دوازده گانه حیوانی قرار دارید، باید سال هجری خورشیدی را منهای عدد ۶ کنید. سپس عدد حاصل را بر عدد ۱۲ تقسیم کنید.باقی مانده تقسیم، برابر با شماره سال حیوان خواهد بود. شماره سال هر حیوان در بالا به ترتیب نوشته شده است. در نظر داشته باشید که اگر باقی مانده تقسیم برابر با عدد ۰ باشد، سال حیوانی برابر با سال خوک خواهد بود.
به عنوان مثال، سال های هجری خورشیدی ۱۲ سال اخیر، برابر با سال های حیوانی هستند که رو به روی آن نوشته شده است. هر حیوان، پس از هر ۱۲ سال تکرار خواهد شد.
۱سال ۱۳۹۲ هجری خورشیدی:سال مار
۲ سال ۱۳۹۳ هجری خورشیدی:سال اسب
۳ سال ۱۳۹۴ هجری خورشیدی:سال گوسفند
۴ سال ۱۳۹۵ هجری خورشیدی:سال میمون
۵ سال ۱۳۹۶ هجری خورشیدی:سال مرغ
۶ سال ۱۳۹۷ هجری خورشیدی:سال سگ
۷ سال ۱۳۹۸ هجری خورشیدی:سال خوک
۸ سال ۱۳۹۹ هجری خورشیدی:سال موش
۹ سال ۱۴۰۰ هجری خورشیدی:سال گاو
۱۰ سال ۱۴۰۱ هجری خورشیدی:سال ببر
۱۱ سال ۱۴۰۲ هجری خورشیدی:سال خرگوش
۱۲ سال ۱۴۰۳ هجری خورشیدی:سال نهنگ یا سال اژدها