ایلامیان که بودند؟

ایلامیان که بودند؟

پادشاهی ایلام بیش از دو هزارسال، تا حدود سال پانصد و پنجاه پیش از میلاد در جنوب غربی سرزمین کنونی ایران برپا بود. این پادشاهی از اتحاد دولتهای کوچک تشکیل شده بود و تقریبا در تمام مدت از استقلال بر خوردار بوده است. اوج شکوفایی ایلام در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد بود. سرزمین آنها از شمال تا نزدیک همدان، از مشرق تا کرمان، از جنوب تا خلیج فارس و از مغرب تا نواحی بین النهرین گسترده بود اما سرزمین اصلی آنها را می توان از خوزستان تا بوشهر دانست.

کهن ترین منبعی که در آن نام ایلام ذکر شده، متعلق به ۲۶۸۰ پیش از میلاد است. درفهرست شاهان سومری آمده است که ان-مبرگیسی پادشاه نیمه افسانه ای نخستین دودمان کیش، به ایلام لشکر کشید و از آنجا غنایم بسیاری به چنگ آورد.

شروع تاریخ ایلام از حدود ۲۵۰۰ پیش از میلاد است. منطقه انشان از جمله مراکز پادشاهی کوچکی بود که پادشاهی بزرگ ایلام را تشکیل می داد. نزدیک به ۲۲۰۰ پیش از میلاد، کوتیک اینشوشینیک پادشاه نیرومند انشان بین دولتهای محلی در منطقه اتحاد پدید آورد و خود در راس آن قرار گرفت و به این ترتیب پایه گذار ایلام بزرگ شد. در قرن ۱۲ پیش از میلاد، ایلامیان به پادشاهی پانصد ساله کاسی ها در سرزمین بابل پایان دادند.

در زمان ایلامیان کشاورزی و فن آبیاری بسیار پیشرفت کرد. سفال سازی، ذوب فلز و بازرگانی نیز در این دوره رونق داشت.

مهرهای باقیمانده از ایلام، اطلاعاتی از زندگی مردم این سرزمین به ما می دهند. از طرح های این مهرها می توانیم به حرفه های مردم آن دوره پی ببریم. در دولت ایلام نرخ بهره مشخص و ابزارهای اندازه گیری یکسان بود. کاهنان در معاملات شرکت می جستند و اداره سرزمینهای وسیع کشاورزی با آنان بود. مالکیت شخصی قانونی بود.

زبان آنها ایلامی بود و خط مخصوص خود داشتند. البته به سبب همسایگی با بین النهرین از خط اکدی و سومری نیز استفاده می کردند.

بزرگترین خدای ایلامیان هومبان یا گل بود. الهه این شوشیک در مر تبه بعدی قرار داشت. قرار گرفتن الاهه در مقام بالاترین مرتبه خدایان، نشان از احترام آنها به مقام زن بود. آنها علاوه بر دهها خدای ایلامی به خدایان بابلی نیز اهمیت می دادند. خدایان برای خود معابدی داشتند که معروف ترین آنها در هفت تپه و چغازنبیل یافت شده است.

پادشاهی ایلام در اوج قدرت خود توانسته ‌بود حتی بر بخش‌های مهمی از بین النهرین چیرگی یابد، اما هیچ وقت محدوده قدرت ایلام شامل سراسر سرزمین ایران نمی شد. هرگاه ایلامیان قدرت داشتند، نقش مهمی در درگیری‌های سیاسی بازی می کردند. آن‌ها در حدود سال ۱۹۰۰ پیش ازمیلاد بین النهرین را به تصرف خود درآوردند، اما بیشتر اوقات، زیر نفوذ و خراج‌گذار اقوام بین النهرین بودند. 

ایلامیان از راه دریایی خلیج فارس و از راه زمینی بلوچستان، با دره سند در هند و از راه خوزستان با تمدن سومر در ارتباط بودند. به مناطق شرقی ایران واقع در استان کرمان تا بلوچستان در دوره اکدی و سلسله ابتدایی بین النهرین ترنس ایلام گفته می شود که در ارتباط با دوره آغاز ایلامی بودند. اثر هنری آنها سنگهایی است که تراش خورده اند و در تپه یحیی و شهداد به وفور کشف شده اند.

احتمالا میتوان مرحشی و شیماشکی که در متون سومری زیاد از آنها یاد شده است را در کرمان و بلوچستان یافت. واژه ترنس ایلام که به سرزمینهای شرقی اطلاق شده را نباید با واژه آغاز ایلامی یکی دانست. خاستگاه اصلی آنها دشت و مناطق کوهستانی خوزستان بود. سومری ها، ایلام را با نشانه ای می نوشتند که به معنی بالا است، بنا براین مسکن اولیه ایلامیان را در کوههای بختیاری باید جستجو کرد نه در دشت خوزستان.

مردم بین النهرین به مواد اولیه سرزمینهای کوهستانی مانند الوار، سنگ های معدنی، ساختمانی، نیمه قیمتی و اسب نیاز داشتند که آنرا از طریق تجارت با ایلامیان شهرهای مهم ایلامیان شوش و دور-اونتش بود. شوش پایتخت اصلی ایلامیان بود. گذشته از آثار بسیار ایلامی، ستونی که قانون حمورابی بر آن نقش بسته است نیز در شوش کشف شده است.

شهر دور-اونتش نیز در همسایگی شوش قرار دارد که اکنون آنرا به نام چغازنبیل می شناسیم. در قرن سیزده پیش از میلاد، به فرمان یکی از پادشاهان ایلامی به نام اونتش گل این شهر ساخته شده است. زیگورات چغازنبیل در این شهر قرار دارد. شهر مذکور هنوز توسط باستان شناسان از زیر خاک بیرون نیامده زیرا در منطقه ای نظامی قرار دارد. بناهای هفت تپه نیز در این مکان قرار دارند .

در قرن ۱۲ پیش از میلاد، بخت النصر پادشاه بابل ایلامیان را شکست داد. از این تاریخ تا قرن ۷ پیش از میلاد ایلامیان قدرت خود را از دست داده بودند. پس از آنکه دوباره قدرت خود را به دست آوردند، دخالتهای دولت آشور موجب بروز اختلاف در خاندان شاهی ایلام شد.

در سالهای ۶۴۸ تا ۶۴۶ پیش از میلاد، آشور بانیپال به ایلام حمله کرد و شوش وشهرهای بزرگ دیگر را به شیوه وحشیانه آشوری غارت کرد. هر چند که سرزمینهای ایلام ضمیمه خاک آشور نشد ولی ایلام برای همیشه اهمیت خود را از دست داد. کورش هخامنشی در سال ۵۵۹ پیش از میلاد به پادشاهی انشان رسید و ایلام یکی از بخشهای امپراتوری هخامنشی شد. شوش نیز به یکی از اقامتگاههای مهم هخامنشی تبدیل شد.