عصر مس ، برنز و آهن در ایران
اولین دوره نوسنگی در ایران از ۸۵۰۰ پ م با ساخت سفال دستی بدون چرخ شروع شد. دوره های بعدی نوسنگی دوره های مس، برنز و آهن خوانده میشند. در عصر برنز شهرها پدید آمدند.
عصر مس در ایران از ۵۵۰ تا ۳۳۰۰ پ م آغاز شد. از ۳۳۰ پ م تا ۱۵۰۰ پ م ایران عصر برنز را تجربه کرده است. عصر آهن در ایران از ۱۵۰۰ پ م تا ۵۵۰ پ م بوده که در مجموع ایران چند قرن زودتر از همسایه هایش وارد این مرحله شده است. تا قرن نهم پیش از میلاد استفاده و ساخت آهن در همه جای ایران همه گیر نشده بود. از ۵۵۰ پ م تا ۶۴۱ میلادی دوره تاریخی خوانده میشود که در فلات ایران امپراتوریهای بزرگی پدید آمده اند.
اولین ابزار مسی کشف شده در ایران به حدود ۱۰۰۰۰ سال پیش برمیگردد و در دهلران کشف شده است. یکی از مکانهایی که در آن از مس ابزار درست میشده تپه علی کش است که به تازگی زمان آنرا بین هزاره هشتم تا هفتم پیش از میلاد تخمین زده اند.
همچنین در تپه زاغه و چغا سفید نیز آثاری از مس ابتدایی بومی منطقه دیده شده است. در دوره های بعدی بسیاری از مناطق ایران مانند تل موشکی، تولید ابزار مسی را تجربه کردند که همه آنها از مس بومی منطقه خود استفاده میکردند.در هزاره پنجم و چهارم پیش از میلاد تجزیه و تصفیه مس پدیدار شد. در این دوره توانستند آرسنیک را از مس جدا کنند.
دو معدن بسیار بزرگ مس را از دوره پیش از تاریخ یکی در نزدیکی انارک و دیگری در نزدیکی تپه حصار میشناسیم. در هزاره پنجم پیش از میلاد تصفیه مس در مناطق مختلفی از ایران دیده میشود مانند: تپه قبرستان، سیلک، تپه حصار، شوش و آریسمان.در هزاره چهارم پیش از میلاد تولید آلیاژ مس و آرسنیک به طور گسترده در فلات ایران صورت گرفت. با افزودن قلع به مس آلاژی پدید آمد که هم محکم بود و هم به راحتی قابل شکل دادن بود.
در هزاره چهارو و سوم پیش از میلاد برنز از این طریق در فلات ایران تولید شد. قدیمی ترین مدرک تولید برنز در ایران مربوط به آثار کشف شده از کله نثار لرستان است. در سایتهای دیگری چون شوش، سیلک، تپه حصار و تپه گیان نیز تولید برنز در هزاره سوم پیش از میلاد انجام میشده است.
در معادن قلع، مس نیز وجود دارد. احتمالا اولین تولید کنندگان برنز بر پایه یک اتفاق از حاصل ترکیل قلع و مس مطلع شده اند و توانسته اند برنز تولید کنند. پس از آن توانسته اند به آن استحکام بیشتر دهند و آنرا به رنگهای مختلف درآورند. احتمالا اولین تولیدکنندگان برنز فقط در همین حد میدانسته اند که تولید ابزار بعضی معادن مرغوبتر است و آنها دلیل آنرا نمیدانستند.
منطقه افغانستان معادن بسیار وسیع قلع دارد. احتمالا در دوره پیش از تاریخ قلع فلات ایران از افغانستان تامین میشده و نه از آناتولی زیرا ارتباط فرهنگی با این منطقه گسترده تر از آناتولی بوده است. در کویر لوت و کویر مرکزی ایران نیز قلع وجود دارد ولی مدرکی از اینکه در اذربایجان در دوره باستان قلع استخراج میشده هنوز وجود ندارد. معادن قلع ده حسین زاگرس نیز در تولید برنز استفاده میشده است.
در دوره آهن، دیلمان و گیلان مراکزی بودند که هنوز برنز تولید میکردند. در تپه مارلیک که آنرا بین هزاره دوم تا اول پیش از میلاد تخمین زده اند آثار بسیار دیدنی برنزی دیده میشود. در حسنلو نیز آثار بسیار ظریف برنزی کشف شده که در دوره آهن ساخته شده اند. اما معروفترین آثار برنزی ایران مربوط به منطقه لرستان است.
این آثار هنری زیبا در دوره آهن تولید شده اند.از سال ۱۹۲۰ میلادی آثار بسیار زیاد مفرغی از لرستان به دست آمده و در این منطقه حفاریهای علمی محدودی انجام شده است و اکثرا حفاریها به قصد فروش آثار عتیقه بوده است. در سرخدم لکی ،بلگیان، پشت کوه و سنگتراشان حفاریهای با ارزشی توسط باستان شناسان انجام شده است. آثار برنزی لرستان بسیار متنوع و در طرحها و کاربردهای وسیعی تولید شده اند.
تولیدات فلزی دوره ایلامی نیز بسیار با ارزشند. یکی از معروفترین آثار این دوره مجسمه ملکه ناپیر آسو است که در قرن چهاردهم پیش از میلاد در شوش ساخته شده است. این مجسمه مهارت سازندگان آنرا در استفاده از برنز به نمایش گذاشته است. مثال دیگر اثر معروف به سیت شمشی است که یک مراسک مذهبی را نشان میدهد.
