سلوکیان ؛ رواج فرهنگ هلنی در ایران

فرهنگ هلنی را سلوکیان با تکیه بر جایگاه هخامنشیان، در ایران رواج داده و به فرهنگ ایرانی، رنگ و بوی یونانی بخشیدند.سلوکیان سلسله‌ای از تبار یونانیان بودند سلوکیان با سلطه اسکندر بر هخامنشیان، به‌عنوان جانشینان اسکندر، مدتی را در ایران حکومت کردند. فرهنگ یونانی، در دوره حکومت سلوکیان بر ایران غالب شد.با فرهنگ یونانی سلوکیان بر ایران حکم راندند و شهرسازی‌های خود را بر اساس معماری یونانی بنیاد کردند. در ایران با حکمرانی این سلسله، مدت‌ها فرهنگ ایرانی رنگ باخت و حتی در دوره اشکانیان نیز مدت زمان زیادی طول کشید تا فرهنگ یونانی از ایران برود.

آنچه باید درباره حکومت سلوکی بدانید:
.مختصری از تاریخ سلسله سلوکی
.پادشاهان معروف سلوکی
.اوج قدرت سیاسی سلوکیان
.فرهنگ و اعتقادات سلوکیان
.جاذبه‌های گردشگری به‌جای مانده از سلسله سلوکی

مختصری از تاریخ سلسله سلوکی

قلمرو سیاسی اسکندر،پس از مرگ او بین سردارانش تقسیم شد. طبق تقسیم‌بندی ها، مصر به بطلمیوس و ایران به سلوکوس رسید. با روی کار آمدن سلوکوس در ایران و تشکیل حکومت، جانشینان او به سلوکیان شهرت یافتند. سلوکیان مدت ۲۴۸ سال بر ایران حکومت کردند. از پادشاهی این سلسله ۶۰ سال، تمامی قلمرو ایران زیر نفوذ آن‌ها بود و پس از ۶۰ سال، به مرور قلمرو دولت سلوکی در ایران کاهش یافت؛ تا اینکه با گسترش قلمرو پارت‌های اشکانی، سلوکیان از بین رفتند. یکی از فرماندهان اسکندر سلوکوس بود. وی در زمان حمله به ایران، توانست شوش را به تصرف خود درآورد. سلوکوس با تصرف قلمرو عیلام و ماد، نواحی غربی ایران را زیر سلطه خود قرار داد و یک دولت مستقل را پدید آورد. وی شهری در نزدیکی بابل برای خود ساخت و آن را به‌عنوان پایتخت خود، سلوکیه نام نهاد. او در ساخت این شهر عناصر فرهنگی و معماری یونان را که به فرهنگ هلنی شهرت داشتند، پیاده کرد.

با گذشت زمان، دولت بطلمیوس در مصر و دولت آنتیگون در یونان، به فکر تصرف سوریه افتادند. برای اینکه سلوکوس از کانون درگیری در آسیای صغیر دور نماند، شهری در نزدیکی شام بنا کرد و آن را انطاکیه نامید و پایتخت خود را به آن شهر نیز منتقل کرد.

آنتیوخوس اول ، بعد از سلوکوس بر سر کار آمد. وی در دوره خویش تلاش کرد شورش‌های ایجاد شده در سوریه را فرونشاند. در منطقه سوریه تمرکز وی سبب شد که از بخش‌های زیادی از قلمرو تحت حاکمیت سلوکیان، غفلت کند. در نتیجه این اوضاع، بخش‌های زیادی از از قلمرو او تجزیه شد و ساتراپی‌های مختلف، اعلام استقلال کردند. این تجزیه حکومت سلوکیان، در دوره‌های بعد نیز تداوم پیدا کرد. در شرق ایران با قدرت گرفتن پارت‌ها، قلمرو دولت سلوکی بیش از پیش در خطر قرار گفت. در شرق ایران با قدرت گرفتن اشکانیان، تهدیدی جدی برای یک سلسله غیرایرانی بود. وسعت دولت اشکانی سبب می‌شد که هر روز مرزهای حاکمیت سلوکی محدودتر شود. در دوره سلوکوس دوم جنگ‌هایی بین سلوکی‌ها و پارت‌ها درگرفت و سلوکوس موفق شد در برخی جاها، پارت‌ها را به عقب براند.

سلوکوس دوم توانست در جنگ با پارت‌ها به پیروزی برسد

از سلوکیان در دوره‌های بعد پادشاهانی روی کار آمدند که سیاست آن‌ها نیز کشورگشایی بود. نگاه‌های آن‌ها به خارج از قلمرو سلوکیان و فتح قلمرو یونان و مصر سبب شد که از اوضاع داخلی خود غفلت کنند. غفلت سلوکیان از قلمرو داخلی و تمرکز بر فتوحات خارجی، سبب شد که دولت سلوکی به ضعف بگراید. قدرتمند شدن پارت‌ها و فتح قلمرو ماد توسط آن‌ها، سبب شد که بابل اعلام استقلال کند. شهرهای جنوبی ایران بعد از آن، نیز علیه سلوکیان شورش کردند و از قید تسلط این دولت، خارج شدند. قلمرو سلوکیان با کوچک شدن و توسعه قدرت اشکانیان، سلوکیان به قلمرویی کوچک محدود شده و کاملا از بین رفتند. در دوره آنتیوخوس چهارم  حکومت سلوکیان در اواخر سال ۶۴ قبل از میلاد، توسط پمپه که یکی از سران حکومت سه نفره روم (تریوم ویرا) بود، سقوط کرد و پس از آن موفق به تجدید حیات نشد. اثری از سلسله سلوکیان در ایران از آن زمان به بعد، نماند و این سلسله تنها در سوریه تداوم پیدا کرد.

پادشاهان معروف سلوکی

سلوکوس اول

بر میراث هخامنشیان در سال ۳۱۱ قبل از میلاد،تکیه زد. وی فرماندهی سواره نظام شوش را از آن خود کرد و با آپامه دختر اپیتامن که از بزرگان ایران و شهربانان سغدیانا بود، ازدواج کرد تا از این طریق، جایگاه خود را استحکام بخشد. در سال ۳۱۲ پیش از میلاد، سلوکوس ، بابل، ماد و شوش را به قلمرو خود نیز افزود و سپس به هند رفت. در هند رقیب خویش را قدرتمند دید و با او از در صلح درآمد. در سال ۳۰۳ پیش از میلاد،سلوکوس بخش‌هایی از آسیای صغیر را تحت تصرف خود گرفت و دو شهر سلوکیه در ساحل دجله و انطاکیه در سوریه را بنا کرد و از خود به یادگار گذاشت.

آنتیوخوس اول

معروف به سوتر، بعد از مرگ پدرش روی کار آمد. (۲۶۱-۲۸۱ ق.م) وی در طی ۹ سال حکومت، تلاش زیادی در حفظ متصرفات پدر کرد؛ اما با آنکه شورش سوریه را فرونشاند، تجزیه سرزمین‌های او اجتناب‌ناپذیر بود.در این دوره فارس، استقلال خود را به دست آورد. همچنان آذربایجان مستقل باقی ماند و به مرکز فرهنگ ایرانی و سنت مزدایی تبدیل شد. بلخ تجزیه شد و نشانه‌های نهضت پارتیان نیز آغاز شد.

آنتیوخوس دوم

ملقب به تئوس (۲۴۶-۲۶۱) پیش از میلاد، پادشاهی عیاش بود و در دوره وی ولایت بلخ از دست سلوکیان نیز خارج شد. سلوکوس دوم خود را کالی‌نیکوس یا فاتح درخشان لقب داد؛ در اثر تلاش‌های خود، پارس را عقب راند. وی به واسطه شورشی که در انطاکیه رخ داد، به سوریه حرکت کرد و پارت‌ها به آسانی متصرفات خود را پس گرفتند.

آنتیوخوس سوم

(۱۸۷-۲۲۳ ق.م)  وی در ۱۸ سالگی سلطنت خود را شروع کرد و مدت ۳۶ سال نیز حکومت کرد. وی در سال‌های حکومت خود، تلاش های زیادی برای تسلط سلوکیان بر شرق از خود نشان داد.وی شاهی جبار و سیاستمداری زیرک بود. آنتیوخوس سوم سلوکی، قیام مادها و پارس‌ها را که با بلخیان متحد شده بودند، فرونشاند؛ سپس نواحی دیگر ایران نظیر شوش، همدان و سواحل خلیج فارس را متقاعد کرد و وقتی از باده پیروزی سرمست شد، تصمیم به فتح مقدونیه گرفت؛ اما از روم در مغنیسیا شکست خورد و مجبور به پرداخت غرامت شد.

آنتیوخوس چهارم

آخرین شاه بزرگ سلوکیان، ملقب به اپیفانوس(تجلی خداوند) بود. وی که قبل از سلطنت، مدتی در روم بود تحت‌تاثیر فرهنگ آن کشور، به فلسفه و فرهنگ یونان دلبسته بود. او برای تجدید اقتدار سلوکیان، به اقدامات جسورانه‌ای دست زد؛ اما نتایج تلاش‌های او ثمری نداشت و فتح مصر بی‌نتیجه بود. گرفتاری‌های آنتیوخوس در غرب، سبب شد فرصت کافی به دست پارت‌ها بیفتد و دامنه قدرت خود را  نیز افزایش دهند. آنتیوخوس چهارم در ارمنستان نیز بخت با وی یار نبود و کردار خشونت‌آمیز او سبب ایجاد نفرت عمومی در ارمنستان شد. در دوره حاکمیت وی بسیاری از ایالت‌های ایران از زیر یوغ سلوکیان بیرون آمدند.

اوج قدرت سیاسی سلوکیان

در دوره آنتیوخوس سوم ، اوج قدرت سیاسی سلوکیان ، ملقب به کبیر، ششمین پادشاه سلوکی بود. وی در نوجوانی حکومت خود را شروع کرد و نزدیک به ۳۶ سال بر قلمرو سلوکیان، حکومت کرد. آنتیوخوس سوم، شاهی سیاستمدار و زیرک بود. سکه‌هایی به نام آنتیوخوس سوم در دوره او  زده شد که نشان‌دهنده قدرت او است. او با حمله به همدان و به دست آوردن خزانه معبد آناهیتا، بودجه کشور خود را نیز تامین کرد. وی به شورشیان ماد و پارس حمله کرد و آن‌ها را ساکت کرد و غرب و جنوب غرب ایران را زیر سلطه خود درآورد.

اوج قدرت سلوکیان در زمان آنتیوخوس سوم بود

آنتیوخوس سوم با پیروزی‌های پیاپی مغرور شد. او تصمیم گرفت به مقدونیه حمله کند و آن را ضمیمه قدرت خود کند. غرور و خودباوری او سبب شد که نتواند تحلیل درستی از سرانجام کار خود داشته باشد و با حمله به مقدونیه، از نیروهای روم شکست خورد. آنتیوخوس سوم برای جبران کمبود بودجه خزانه خود به معبد بعل حمله کرد؛ اما در این حمله کشته شد.

فرهنگ و اعتقادات سلوکیان

به عقاید ایرانی‌ها سلوکیان به دیده احترام می‌نگریستند. لامکان بودن خداوند، اعتقاد به جاودانگی روح، راستگویی و اعتقاد آن‌ها به بهشت و دوزخ، برای مقدونی‌ها جذاب بود و توجه آن‌ها را جلب می‌کرد. پادشاهان سلوکی نیز با خاندان‌های شاهی ازدواج می‌کردند تا علاوه بر مستحکم کردن جای خود، از فره ایزدی که شرط اصلی حکومت در ایران بود، برخوردار شوند. زئوس را شاهان سلوکی، به‌عنوان خدای خود می‌پرستیدند. برخی شهرهای یونانی‌نشین نیز شاهان یونانی را می پرستیدند. از زمان آنتیوخوس سوم به بعد، علاوه بر پرستش شاهان مرده، مراسمی برای پرستش شاهان سلوکی ایجاد شد که کاهن‌ها آن را در ایالات بزرگ و کوچک سلوکیان برگزار می‌کردند.

در دوره سلوکیان، فرهنگ هلنی در ایران رواج یافت

با وجود تسلط فرهنگ و اعتقادات یونانی که با عنوان فرهنگ هلنی به کار می‌رفت، دین زرتشتی، در دوره حاکمیت سلسله سلوکی دین اکثریت مردم ایران بود. سلوکیان برای رضایت ایرانی‌ها، خدایان خود را با خدایان محلی یکی کرده و زئوس را برابر با اهورامزادی ایرانیان می‌دانستند.

در دوره سلوکی به فرهنگ حاکم بر ایران که بر گرفته از فرهنگ و معماری یونانیان بود، فرهنگ هلنی می‌گفتند. در ایران سلوکیان، شهرهای زیادی را بنا کردند. شهرهای سلوکیه، دوراارپوس، انطاکیه و لائودیسه جزو شهرهایی هستند که سلوکیان در قلمرو خود بنا کردند. این شهرها طبق معماری و فرهنگ هلنی ساخته شد. در این شهرها معابدی برای زئوس و آرتمیس به رسم شهرهایی در یونان و مقدونیه بنا شد. نصیبین و ادسا جزو شهرهایی بودند که در بین‌النهرین ساخته شدند.

جاذبه‌های گردشگری به‌جای مانده از سلسله سلوکی

در دوره سلوکی آثار معماری که ساخته شد، ویژگی‌های فرهنگ یونانیان را داشت. از این دوره آثاری برجای مانده است که با گذر زمان از بین رفته‌اند.

پرستشگاه سلوکیان در کنگاور

در تپه‌های شرقی و شمالی کنگاور نتایج حفاری‌هایی که صورت گرفته، نشان می‌دهد بخشی از این مکان از پایان دوره هخامنشی، محل دفن اموات بوده است. از این مکان سلوکیان برای دفن اموات خود استفاده می‌کردند. آن‌ها اموات خود را در تابوت‌های سفالی قرار می‌دادند.

شهر آی خانم

در عصر سلوکیان در بلخ شهری با نام آی خانم ساخته شد. یک ارگ مرکزی این شهر داشت که به شیوه معماری یونانی ساخته شده بود. باروهای این شهر بسیار عظیم بود و در آن، تماشاخانه، ورزشگاه، صحن مقدس، کاخ و تعدادی خانه مسکونی ساخته شده بود. این شهر در مکانی ساخته شده که به‌خوبی قابل دفاع است. در این شهر سبک آثار به‌جای مانده، ترکیبی از هنر بلخی، هخامنشی، یونانی و بین‌النهرین هستند. با توجه به ویژگی‌های شهر آی خانم، پژوهشگران باستان‌شناسی ساخت آن را به دوره اسکندر مقدونی و برخی دیگر به سلوکوس نسبت می‌دهند.

کتیبه‌ها

در قندهار کتیبه‌هایی به زبان یونانی، ماورای قفقاز و طومارهایی نیز در اورامان کردستان، شوش و نهاوند بر جای مانده که نمایانگر نفوذ فرهنگ هلنی است.

لوح نهاوند

جاده بین بابل و اکباتان، در نهاوند، لوحی پیدا شده که به ۱۹۳ پیش از میلاد تعلق دارد و بیانگر تمرکز سلوکیان در منطقه مادها است. نام‌گذاری این شهر به لائودیسه، همسر آنتیوخوس سوم، گواهی بر ارتباط مادی و معنوی سلوکیان با مردم است.

کتیبه شوش

کتیبه‌هایی پیدا شده در شوش، که متعلق به دوره آنتیوخوس سوم است. متن این کتیبه‌ها، یونانی و متعلق به آپولون و آرتمیز هستند که هر دو در آنجا ستایش می‌شدند.

پیکره هرکول

در بیستون کرمانشاه پیکره هرکول است. این مجسمه به‌صورت لمیده در حال حفاظت از جاده ابریشم است.

در ایران سلسله سلوکی به دست جانشینان اسکندر بنیاد گذاشته شد. با تکیه زدن سلوکیان به تخت امپراتوری هخامنشیان، حکومت را در دست گرفتند و فرهنگ هلنی را که از فرهنگ یونانی برخاسته بود در شهرهای ایران رواج دادند. در مدت زمان حکومت خود آن‌ها بر ایران، در معماری ایران با غالب کردن فرهنگ یونانی، سبب شدند که فرهنگ ایرانی دوره هخامنشی کم‌رنگ شود.

پرسش‌های متداول

جغرافیای حکومت سلوکیان چه مناطقی را شامل می‌شد؟
شامل نواحی غرب، جنوب غرب و جنوب ایران، بخش‌هایی از بابل و شرق قلمرو ایران، یعنی بخش‌هایی از بلخ و قندهار می‌شد.
معروفترین پادشاهان سلوکی چه کسانی بودند؟
سلوکوس اول، آنتیوخوس اول، سلوکوس دوم و آنتیوخوس سوم، از مهم‌ترین پادشاهان سلوکیان بودند.
اوج قدرت سلوکیان در دوره کدام پادشاه بود؟
اوج قدرت سلوکیان در دوره آنتیوخوس سوم بود.
مهم‌ترین خصیصه فرهنگی سلوکیان چه بود؟
مهم‌ترین خصیصه فرهنگی سلوکیان، رواج فرهنگ هلنی یونانی در معماری و فرهنگ ایرانی بود.