امپراطوری سلجوقیان
دوران حکومت سلجوقیان از سال ۱۰۳۷ میلادی (۴۲۹ هجری) با بر تخت نشستن سلطان طغرل بیک سلجوقی پسر میکائیل بن سلجوق غازی در شهر نیشابور آغاز شد و در سال ۱۱۹۴ میلادی (۵۹۰ هجری) با مرگ سلطان طغرل سوم خاتمه یافت. البته شاخه سلجوقیان روم تا سال ۱۳۰۷ میلادی هم دوام آوردند.
در این دوران وسعت ایران عصر ساسانی احیا شد و دردوران اوج (به زمان سلطان ملکشاه سلجوقی) ازحدود ساسانی هم فراتر رفت و طبق کتاب سلجوق‌نامه این سلسله اولین حکومت ایران بعد از اسلام بود که استقلال حقیقی تمام ایران را پس از انقراض ساسانیان احیا کرد.
سلجوقیان جشن ها، رسوم کهن ایرانی نظیر نوروز و مهرگان و سده را احیا کرده و مرتب برگزار میکردند و درحفظ و نشر آنان کوشا بودند. آنان زبان فارسی را زبان رسمی و درباری قرار داده و حتی آن را در آناتولی و گرجستان نیز نشر دادند و نیز زبان ترکی را در لشکر استفاده میکردند.
فرهنگ ایرانی که با حمله اسکندر از آناتولی رخت بر بسته بود باز به دوره سلجوقیان در آنجا ریشه دواند.
دیده گردون ندید از دوده سلجوقیان
زو مبارک تر به ایرانشهر شاه و شهریار
سلجوقیان علاوه بر قدرت نظامی سیاسی و وسعت بزرگ، دوره ای از پیشرفت علمی ،فرهنگی، هنری را نیز ایجاد کردند که برخی از افتخارات رخداده در آن دوره از این قرار است:
دستاوردهای سلجوقیان
تالیف اولین کتاب چشم پزشکی فارسی (نورالعیون)
تشکیل اولین مکتب نگارگری ایرانی(مکتب سلجوق)
به وجود آمدن سبک شعر عراقی
ترقی و به اوج رسیدن سبک معماری رازی (مثلا ساخت گنبد تاج‌الملک ۶ قرن قبل از تولد نیوتن با اصول ریاضی که با گنبد ساخته شده بعد از نیوتن با آن اصول مطابقت دارد)
آغازگر درخشان ترین عصر فلزکاری اسلامی
ترقی هنر جلدسازی ،تذهیب،صحافی و خطاطی
اختراع اولین ربات جهان توسط پدر علم رباتیک جهان (بدیع الزمان جزری)
مدون شدن علم هواشناسی توسط حکیم ابوحاتم اسفزاری
ساخت دقیق ترین تقویم خورشیدی جهان به دستور سلطان جلال‌الدوله ملکشاه (تقویم جلالی)
و …
مدارس نظامیه به لقب خواجه نظام الملک وزیر سلجوقی که نه تنها وجهی از محصلین دریافت نمیکردند بلکه حقوق هم میدادند.
دوره سلجوقیان نظام دیوان‌سالاری ایرانی سامانی و غزنوی اصلاح شد و پیشرفت کرد و کتب سیاست‌نامه نظام‌الملک و نصیحه‌الملوک محمد غزالی در زمینه مملکت داری تالیف شد و نظام اقطاع و تیول آل بویه نیز اصلاح شد
دیوان های مهم سلجوقی عبارت بودند از
دیوان اعلی
دیوان اِشراف
دیوان استیفا
دیوان عرض
دیوان اوقاف
دیوان برید
دیوان مظالم
دیوان های طغرا و انشا (یا دیوان رسایل)
نقطه اوج و علت سقوط سلجوقیان
سلجوقیان علاوه بر اینها صاحب لشکر نیرومندی بودند که اغلب با تعداد کمتر از دشمن در جنگ های سرنوشت‌ساز پیروز میشدند و مانند اشکانی ها اتکای زیادی بر تیراندازان سواره داشتند ، مثلا در جنگ دندانقان با حدود هجده هزار نفر بر صدهزار غزنوی پیروز شدند یا در جنگ ملازگرد با بیست هزار نفر بر دویست تا سیصدهزار رومی پیروز شدند.
سلجوقیان همچنین خود را ناشران اسلام نیز میدانستند و دین اسلام را در گرجستان و آسیای میانه و آناتولی نشر میدادند. آنان خود در زمان جدشان سلجوق بن دقاق در شهر جند در شمال قلمرو سامانی با اسلام آشنا شده و مسلمان گشته بودند.
سلطان طغرل بیک موسس سلجوقیان از لقب شاهنشاه استفاده میکرد به پیروی از خسروان ایران باستان و با تاج خسروان ساسانی در بغداد جلوی چشم خلیفه حاضر شد و به نوشته دکتر علیزاده در مقاله واکاوی رفتار های سلطان طغرل بیک سلجوقی بر اساس نظریه نخبه گرایی او نمونه کامل یک مرد ایرانی بود. سلجوقیان از ترکمن های قبیله قینیق بودند که ۸۰ سال پیش از تشکیل دولت سلجوقی به ایران مهاجرت کرده و اینجا سکونت داشتند و بار ها از مرز و بوم کشور جلوی متجاوزین دفاع کرده بودند.
ضعف های این سلسله که سبب فروپاشی آن شد، اعتماد بیش از حد به فرمانداران مرزی و ضعف پدیدآمده در نظام اقطاع بود و اینکه اتابکان برای خود قدرت مستقل پیدا کرده بودند و نیز تحریکات خلفای عباسی بر حکام بلاد اطراف و حمله صلیبیون و قراختائیان و غز ها از دیگر عوامل سقوط و انحطاط دولت سلجوقی بود. به دلیل وقوع جنگ های صلیبیدر آن دوران، تاریخ سلجوقیان به نوعی اهمیت جهانی هم دارد
اما سه سلسله بعد از سلجوقیان که در ایران ، آناتولی و مصر و شام تاسیس شدند ، موسس هر ۳ آنهاابتدا از سرداران سلجوقی بودند :
موسسین سلسله های بعدی
موسس خوارزمشاهیان ،سلسله بعد از سلجوقیان در ایران : انوشتکین غرچه طشت دار و سردار سلطان ملکشاه سلجوقی بود
موسسان ایوبیان ، سلسله بعد از سلجوقیان و زنگیان در شام : صلاح‌الدین ایوبی سردار سلجوقیان شام و نورالدین زنگی بود
موسسین عثمانی ، سلسله بعد از سلجوقیان در آناتولی، عثمان و پدرش ارطغرل هر ۲ از سرداران سلجوقیان روم بودند
یعنی حتی سلسله های بعد از سلجوقیان نیز میراث خواران و فرماندهان آنان بوده اند .فلذا این سلسله نقش بسزایی در تاریخ ایران و اسلام و جهان داشته است.
