پروفسور پوپ عصر سامانیان را در خراسان تکوین یک رستاخیز اصیل ایرانی که موجد پیدایی فرهنگ و هنر تازه ای با ویژگی های ایرانی شد، میداند. او همچنین این دوره را از بارزترین و خلاق ترین ادوار تاریخ ایران که ادبیات ، هنرهای گوناگون و علوم از شور و شوقی جدی و سرشار برخوردار شده اند بر می شمارد.
معماری ایران، آرتور پوپ، ص ۸۱
اشپولر یکی از محققان صاحب نظر بصراحت اذعان میکند که حیات فرهنگی در واقع با روی کار آمدن سامانیان بود که آغاز شد.(۱)وی در جایی دیگر سامانیان را نخستین احیاگران و مروجان معنویت و روح ایرانی بر می شمارد.(۲)وی در کتاب دیگر خویش پیرامون نقش و اهمیت سامانیان معتقد است که خدمتی که سامانیان در ترویج و توسعه علوم و ادبیات انجام دادند جاودانه و زوال ناپذیر محسوب میشود.(۳)
۱.تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، برتولد اشپولر، ترجمه مریم میر احمدی ج ۲ ، ص۲
۲.همان، همان، ترجمه جوادفلاطوری، ج ۲ ، ص ۴۲۵
۳.جهان اسلام، برتولد اشپولر، ص ۱۲۶
فیلیپ خلیل مورخ عرب نیز درباره رونق علمی عصر سامانیان معتقد است که همان بس که یکی از علمای این دوره (شیخ الرئیس سالار دانشوران) لقب یافت و تألیفات و پژوهشهای آنان همچون رسالهٔ آبله و حصبه رازی پانصد سال وقت لازم داشت تا اروپاییان قدرت هضم آن را بیابند.
تاریخ عرب، فیلیپ خلیل حتی، ص ۴۶۷
محمد علی اسلامی ندوشن می گوید: بر اثر سیاست سامانیان نوعی تجدید خاطره ایران گذشته باب روز میشود و منجر به شاهنامه پردازی میگردد که از ابوالموید بلخی عماره مروزی، دقیقی شاهنامه ابو منصوری آغاز میگردد و در شاهنامه فردوسی به کمال می پیوندد.
مقاله هویت ایرانی بعد اسلام، مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، محمدعلی اسلامی ندوشن
ریچارد فرای معتقد است: بخارا در بین المللی ساختن دین و تمدن اسلامی نقش عمده داشت و به نظر من امتزاج ایران و اسلام بزرگترین دستاورد سامانیان بود و به همین خاطره همواره باید از آنان یاد شود.(۱) رستاخیز فرهنگی تمدنی قرن سوم و چهارم هجری در قلمرو سامانیان عکس العمل ناسیونالیسم ایرانی برضد اسلام نبود بلکه تحول موفقی برای نجات اسلام و رهانیدن آن از زمینه عربی و رسوم و آداب بدوی بود. از این راه که اسلام را به فرهنگی غنی تر و انطباق پذیرتر و جهانی تر از آنچه قبلاً بود، مبدل ساخت(۲)
۱.بخارا دستاورد قرون وسطی، ریچارد فرای، ص ۱۲۶
۲.تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، همان، ص ۱۲۸ تا ۱۴۰
کریستین سن نیز ضمن اشاره به درخشش عصر سامانیان آن را به عنوان انعکاسی از عظمت عصر ساسانی دانسته و به عنوان نخستین جلوه از روح ایرانی بعد از اسلام به شمار می آورند.
📚ایران در زمان ساسانیان، آرتور کریستین سن، ص ۵۳۷
