آتشکده های زرتشتیان

تاریخچه آتشکده های ایران باستان

مسعودى مورح اسلامى آتشکده بزرگ استخر فارس را دیده و چنین توصیف کرده است :… بنائى زیبا و با شکوه ، با ستونهائى از سنگ یک پارچه ک با قطر و ارتفاع حیرت انگیز، بر فراز آن اشکال عجیب و غریب از حیوانات ؛ اسب و… که از لحاظ شکل و عظمت انسان را به حیرت مى انداخت . در اطراف ساختمان خندقى وسیع و دیوارى از سنگهاى عظیم با صور فراوانى بر آن .

مردم آن ناحیه این صور را شمایل پیامبران سلف مى دانند. بر قبور پادشاهان هخامنشى واقع در نقش رستم آتش ‍ دان هائى دیده مى شود که در آنها آتش مقدس در حال اشتعال است . در ایران باستان سه آتشکده بسیار معروف و مشهور بودند: آتشکده مخصوص پادشاهان در آذربایجان ، آتشکده موبدان و اصناف در استخر فارس ، آتشکده کشاورزان و… در شمال غربى نیشابور در کوههاى ((ریوند)). این آتشکده در قریه ((مهر)) سر راه خراسان به یک فاصله از میاندشت و سبزوار قرار داشته است .

شواهد باستان شناسى آشتکده هاى بسیارى در شهرهاى ایران را نشان مى دهد. تواریخ نیز به آتشکده هاى بسیارى اشاره دارند از جمله : آتشکده طوس ، نیشابور، ارجان فارس ، سیستان ، اصفهان ، قزوین ، شیروان ، رى ، قلعه دختر، قم ، فیروز آباد، فارس ، قصر شیرین و… برخى معتقدند که خیابان ((آذر)) شهرستان قم به طرف آتشکده دوره ساسانى ادامه داشت است . ((تاریخ قم )) بر وجود زرتشتیان در این شهر تصریح مى کند. نخستین گروه مهاجر عرب به قم ، بر زرتشتیان که ساکنان اصلى این ناحیه بودند، شبیخون زدند و قلع و قمع شان کردند.

آتشگاه را در مکانى قرار مى دهند که اطراف آن باز باشد. در آتشکده کانون ویژه اى براى افروختن آتش وجود دارد که جز ((اتربان )) یا موبد نگهبان آتش کسى دیگر حق ورود به ان مکان را ندارد. ((اتربانان )) که به طرف آتش مى روند، باید ((پنام ))یعنى ((دهان بند)) ببندند تا دم ایشان آتش ‍ مقدس را نیالاید. در سمت راست آتشگاه اطاقى وسیع و چهارگوش قرار دارد که به قسمتهاى متعدد و مساوى تقسیم شده و هر یک را براى کار خاصى در نظر گرفته اند. این اطاق را ((یزشن گاه ))یعنى ((مکان تشریفات عبادت )) مى گویند.

آفتاب نباید بر آتش بتابد، زیرا که آن را آلوده مى سازد. براى جلوگیرى از تابش آفتاب بر آتش ، آتشگاه را در وسط آتشکده مى ساختند. آتش مقدس انواع گوناگون دارد: آتش خانه ، آتش ‍ قبیله ، آتش قریه ، آتش آذران ، آتش ایالت . نگهبان آتش را مانبذ مى گفتند. براى حراست و نگهدارى آتش هیئتى از روحانیون زیر نظر یک موبد انجام وظیفه مى کردند. آتشکده به بوى کندر و سوختنى هاى معطر دائما خوشبو است . آتش را با قطعات چوبى که طى مراسم ویژه مذهبى تطهیر شده ، نگاه مى داشتند. این چوبها غالبا از گیاهى موسوم به ((هذانه اپنا)) بود و روحانى نگهبان آتش دائما به وسیله چوبى که آن را ((برسم )) مى خوانند و مطابق آداب ویژه اى بریده شده است ، آتش را روشن و ادعیه اى را تلاوت مى کند. آنگاه روحانیون دیگر ((هومه )) یا ((هوم )) را نثار مى کنند در اثناى قرائت ادعیه ، روحانیون شاخه گیاه (هومه ) را پس از تطهیر در هاون مى کوبند.

آلات و ادوات آتشکده

آلات و ادوات آتشکده عبارت است از:

1 هاون ؛ براى فشردن هوم یا گیاه مخصوص مورد استفاده است .
2 دسته هاون ؛ که براى همین منظور بکار مى رود.
3 چوب برسم که ((موبد)) مخصوص آتش را به وسیله آن مشتعل نگاه مى دارد. در فرهنگ فارسى آمده است که : به شاخه هاى باریک گیاهى برسم گویند. ((برسم )) را از درخت ((هوم )) مى برند. ((هوم )) درختى است شبیه ((گز)). اگر ((هوم ))نباشد، از شاخه درخت ((گز)) و یا از شاخه هاى ((انار)) استفاده مى شود. براى بریدن هوم تشریفات خاصى دارند: براى بریدن هوم از کاردى استفاده مى کنند که دسته آن نیز از آهن باشد. آن کارد باید تکاملا تطهیر شود. سپس ((زمزمه )) اى به عنوان دعائى که در موقع عبادت و غسل و طعام مى خوانند، خوانده مى شود. آنگاه ((برسم )) را از درخت هوم مى برند. در حال حاضر ((برسم )) را از فلز نقره یا برنج مى سازند.
4 برسمدان . ۵ کارد کوچک . ۶ چند جام براى هوم و آب مقدس . ۷ چند پیاله کوچک به نام ((طشت )) براى هوم ؛ این طشت نه سوراخ دارد. ۸ ((رسن ))؛ ریسمانى کوچک از موى گاو که شاخه هاى ((برسم )) را با آن بهم مى بندند.
9 سنگ بزرگى به نام ((ارویس گاه )) که چهار گوشه است و آلات مزبور را روى آن مى گذارند.

پس از اسلام آتشکده ها هم چنان به قوت خود باقى بود. ((استخرى )) در کتاب ((مسالک و ممالک )) از آتشکده هاى ((فارس )) یاد مى کند:
1 آتشگاه کاریان ، ۲ آتشگاه بارین ، ۳ آتشگاه خره که زرتشتیان به آن سوگند یاد مى کنند، ۴ آتشگاه شیر خشین ، ۵ آتشگاه کارتیان در شیراز، ۹ آتشگاه هرمز در شیراز، ۱۰ آتشگاه مسوبان در ورقان .

((بلاذرى )) مى گوید در سال ۲۲ هجرى وقتى آذربایجان فتح شد، مردم آن دیار با فاتحان پیمان بستند که هشتصد هزار درهم بپردازند و آنان آتشکده ها را ویران نسازند. آتشگاه معروف ((گشتاسب )) در ((شیزه )) آذربایجان قرار داشت .

گویند آتشکده قومس (معرب کومس ، شهرستانى در جنوب کوه طبرستان که مرکز آن دامغان بوده است و آن را حریس نیز گفته اند)، از تخریب اسکند مقدونى مصون ماند و آتش آن خاموش نگردید. در کرمان آتشکده اى وجود داشته است که زرتشتیان از آتش آن به دیگر نقاط ایران مى برده اند.

((شهرستانى )) مى گویند: نخستین کسى که آتشکده بنا کرد، ((فریدون )) بود که در ((طوس )) آتشکده اى بساخت . آخرین آتشکده را ((بردسون )) در ((بخارا)) بنا نهاد. ((بهمن )) در ((سجستان )) آتشکده اى بنا کرد که آن را ((گرگر)) مى گفتند. زرتشتیان در نواحى ((بخارا)) آتشکده اى بر پا کردند که آن را ((قیاذات )) مى گفتند. ((کیخسرو)) در فارس و اصفهان آتشکده اى ساخت که آن را ((کوسه )) مى گفتند.

سیاوش در چین ((آتشکده گنلکرز)) را ساخت . ((ارجان )) نیاى گشتاسب در((ارجان )) از شهرهاى فارس آتشکده اى ساخت . این آتشکده ها قبل از ظهور زرتشت ساخته شده است . زرتشت نیز آتشکده اى را در نیشابور و در نسا بنا کرد. گشتاسب دستور داد تا آتشى را که جمشید جم برافروخت ، براى او بیاورند. آتش جمشید جم را در ((خوارزم )) پیدا کردند. این آتش را مجوسیان بسیار احترام کنند. ((کیخسرو)) چون به جنگ ((افراسیاب )) رفت ، در مقابل آن آتش به سجده افتاد. ((انوشه روان )) آن آتش را به ((کاریان )) فرستاد و قسمتى از آن را به ((نسا)) روانه کرد. ((شاپور)) فرزند ((اردشیر)) در ((روم )) و ((قسطنطنیه )) آتشکده هائى بنا کرد و این آتشکده ها تا دوران ((مهدى )) خلیفه عباسى آباد بود.

((توران دخت )) در ((بغداد)) یا نواحى آن آتشکده اى بر پا داشت . آتشکده آذر جو دارابجرد، بنا به گفته مسعودى به دستور زرتشت توسط گشتاسب ساخته شده است . اسفندیار ساختن آتشکده ها را ترویج و تشویق مى کرد. در آذربایجان و بلخ ، ارز روم (ترکیه )، در هند و روم و چین و… آتشکده هائى ساخته شد.

ساخت آتشکده در عهد زرتشت

در عهد زرتشت آتشکده هائى ساخته شد که اهم آنها به قرار ذیل است :
1 آتشکده آذربایجان ؛ ویژه پادشاهان و خاندان سلطنتى .
2 آتشکده استخر پارس ؛ ویژه موبدان .
3 آتشکده ریوند سبزوار (یا آتشکده مهر)؛ ویژه کشاورزان .

به دستور شاهان ساسانى و موبدان در مراکز و نقاط مختلف ایران ، آتشکده هائى بر پا مى کرده اند. ((کریتر هربد)) موبد بزرگ عصر شاپور اول دستور داده بود که در سراسر کشور آتشکده هائى بسازند. او ((مغان )) را به نگهبانى آتشکده ها مى گماشت . پوران دخت ساسانى دستور داد که در بلخ و طوس و اصفهان و کرمان و سجستان و بغداد آتشکده هائى بسازند. هر جا که ارتش ساسانى قدم مى گذاشت ، آتشکده هائى در آن بر پا مى گردید. آتشکده هاى انطاکیه ، ارمنستان ، گرجستان ، چین ، روم و… از اقدامات ارتش ‍ ساسانى است .

منبع : کتاب تاریخ ادیان و مذاهب جهان جلد اول اثر عبداللّه مبلغى آبادانى

نشر الکترونیکی به کوشش اِنی کاظمی در سایت تاریخ ما.