تاریخچه سی و سه پل اصفهان
۳۳ دهانه، ۲۹۵ متر طول و ۱۴ متر عرض ، ابعاد اصلی و اساسی سی و سه پل را تشکیل می‌دهد. این پل که در زمان حکومت صفویان ، در دوره شاه عباس و توسط الله‌وردی‌خان اوندیلادزه بر روی زاینده رود ساخته شد. از همان دوران از این پل برای اجرای مراسم‌ها، بزم‌ها و شادی‌ها استفاده می‌شد.
در سال ۱۰۰۸ هجری قمری اندیشهٔ بنای سی‌وسه‌پل در دوازدهمین سال سلطنت شاه عباس یکم به وجود آمد ، الله‌وردی‌خان اوندیلادزه گرجی، در سال ۱۰۱۱ هجری قمری سردار مشهور او مأمور اتمام ساختمان پل گردید. این پل یکی از شاه‌کارهای معماری و پل‌سازی ایران محسوب می‌شود و از زیبایی و عظمت منحصر به فردی برخودار است.
پرسی سایکس، سی‌وسه‌پل را یکی از پل‌های درجه اوّل جهان خواند، شاردن سی و سه پل را شاه‌کار معماری و شگفت‌آفرین و دن گارسیا آن را از بهترین آثار معماری ایران خواند.و به قول لرد کرزن انسان هیچ انتظار ندارد برای دیدن آنچه که روی هم رفته می‌توان آن را باشکوه‌ترین پل دنیا نامید، ناچار از مسافرت به ایران باشد.
در دورهٔ صفویه یکی از شعرای به نام شیخ علی نقی کمره‌ای تاریخ بنای پل را در شعری به گونهٔ ماده تاریخ، سال ۱۰۰۵ هجری به حساب آورده‌است و این سال، درست هم‌زمان با روزهایی است که خیابان بی‌همتای چهارباغ هم ساخته شده‌است. سی‌وسه‌پل، چهارباغ عباسی را به چهارباغ بالا متصل می‌کند.
تاریخچه سی و سه پل | ابهاماتی در تاریخ
برخی از گرجی تبارها بر این عقیده اند که چون حروف الفبای گرجی سی و سه حرف دارد و الله وردیخان از تبار گرجی ها بوده این پل نیز سی و سه دهانه دارد اما این نظریه کاملا رد شده چرا که در ابتدا پل ۴۰ دهانه داشته است.
از سوی دیگر کارشناسان معتقدند که عدد صد و سی و سه مربوط به آناهیتا الهه آب است و این پل نیز مانند بیشتر سازه های آبی و پل ها نمادی از آناهیتا می باشد.
پلان اصلی شهر اصفهان، در زمان شاه عباس، چهار باغ بود که از دو محور عمود بر هم تشکیل می شد. سی و سه پل در امتداد یکی از این محورهای اصلی قرار گرفت تا چهارباغ عباسی را به چهارباغ بالا، باغ هزارجریب، عباس آباد و محله جلفا متصل کند.
در آن زمان این پل دارای ۴۰ دهانه بود اما به مرور زمان با کشت درختان و انحراف آب بعضی از آنها متروک شد. مصطفی خان مستوفی، در سال ۱۳۳۰ ، شهردار اصفهان، اراضی اطراف پل را آزاد می کند و پس از باز کردن مجرای عبور آب، دیواری سنگی را در سمت شمال آن می سازد که هنوز آثار آن دیده می شود.
حاج میرزا حسن خان جابری انصاری، مورخ، محقق و ادیب فرزانه اصفهان نیز در تاریخ اصفهان و رِی در قسمتی از وقایع مربوط به سال ۱۰۰۵ هجری قمری، چنین توصیفی از اصفهان ارائه می دهد:
شاه عباس اصفهان را پایتخت دائمی خود کرده طرح عمارات عالیه انداغخ، سر درب درب قیصریه جنگ او است با ازبکان.
و در ادامه وقایع درسال ۱۰۰۸ هجری قمری را چنین می نویسد:
شاه از هرات به اصفهان آمده و تکمیل طرح عمارات و باغات که هر یک از امراء باغی به نما خود ساخته در حواشی چهار باغ کهنه در چهار باغ بالا.
پل در سال های دور
بر اساس کتاب عالم آرا این پل در سال ۱۰۱۱ هجری قمری ساخته شده است اما در گفته های جابر انصاری تناقضی وجود دارد؛ وی در قسمتی اشاره می کند که در همان سال ۱۰۱۱ هجری قمری پل احداث گردیده است، اما در قسمتی دیگر این تاریخ را مربوط به زمان صدور دستور ساخت می داند. او در قسمتی دیگر اشاره به این دارد که ساخت پل با سر در قیصریه مقارن بوده و این در حالی است در وقایع سال ۱۰۱۲ به ساخت سر در قیصریه اشاره کرده است.
در سال ۱۰۰۴ هجری قمری الله وردیخان که مامور ساخت پل بود،از طرف شاه عباس اول به ایالت فارس منسوب و به اداره امور آن دیار مشغول شد و پس از آن حکومت کهگیلویه نیز به وی واگذار گردید. از مجموعه اسناد تاریخی چنین بر می آید که شاه عباس پس از استقرار به سلطنت، درصدد بوده که اصفهان را به پایتختی انتخاب کند و به همین دلیل دستوراتی را در جهت آبادانی آن صادر نمود. اعزام الله وردیخان به فارس را می توان از همین دسته دستورات دانست تا وی بتواند اقدامات عمرانی اصفهان را در نظر گیرد. بنابراین باید عمران و آبادانی این شهر بعد از تاریخ اعزام الله وردیخان پس از سال ۱۰۰۴ هجری قمری صورت گرفته باشد.
در اینجا باید اشاره نمود که در یکی از اسناد تاریخی، هم ساختمان پل الله وردیخان و هم آبادانی خیابان چهار باغ در ۱۰۰۵ هجری قمری پایان یافته و به دنبال آن تکایای چهارباغ در ۱۰۱۱ هجری قمری ساخته شده اند. عاقبت در سال ۱۰۲۵ هجری قمری تمام ساختمانهایی که از زمان شاه عباس آغاز شده بود، به پایان رسیدند.
سی و سه پل و جشن نوروز
در کتاب زندگانی شاه عباس اول راجع به جشن نوروز که در سال ۱۰۱۸ هجری ، شاه در روی پل سی و سه پل برگزار کرده چنین نوشته است.
جشن نوروز غالباً از سه تا هفت شبانه روز دوام مییافت. گذشته از باغ نقش جهان پل اللهوردی خان را نیز آئین میبستند و چراغان میکردند. و گاه به فرمان شاه عباس بر سر پل مراسم گلریزان صورت میگرفت، و گلهای فراوان در راه شاه ریخته می‌شد. در سال ۱۰۱۸ با آنکه جشن فروردین مصادف با ماه محرم بود، به فرمان شاه هفت شبانه روز جشن نوروزی گرفتند و بر سر پل گلریزان کردند و چون مردم اصفهان در چراغان و آئین بندی هنر نمائی بسیار کرده بودند، شاه مبلغ پانصد تومان از مالیات آن سال را به ایشان بخشید.
جشن آبریزان یا آبپاشان
سیاحان اروپایی آن دوران در سفرنامه‌هایشان؛ به برگزاری این جشن اشاره‌هایی کرده اند. این جشن که در ۱۳ تیرماه هر سال برگزار می‌شد مردم با پاشیدن آب و گلاب روی یک‌دیگر در این مراسم شرکت می‌کرده‌اند.ارامنهٔ جلفای اصفهان هم مراسم خاج شویان خود را در محدوده همین پل برگزار می‌کرده‌اند.
در دوره صفویه ارامنه حق داشتند تا میدانی که اول پل احداث شده بود جمع شوند و مالالتجاره و صنایع خویش را با صنعتگران اصفهانی تبدیل نمایند و حق نداشتند از این پل عبور کرده داخل شهر شوند در جل این پل مجسمه رضا شاه کبیر بر روی ستونی به ارتفاع ۵ متر دیده می‌شود که اسبی سوار و به طرف شما متوجه است اطراف این مجمسه فعلاً میدان ۲۴ اسفند و با میدان مجسمه نامیده می‌شود.
معماری سی و سه پل
استاد حسین بناء اصفهانی معمار سی و سه پل اصفهان می باشد که پسرشان محمدرضا اصفهانی شاهکاری همچون مسجد شیخ لطف الله را خلق کرده اند. بر خلاف اینکه معمولا پل ها در قسمت های کم عرض ساخته می شوند، وی برای ساخت این پل، عریض ترین قسمت رودخانه زاینده رود را انتخاب نمود چرا که این قسمت رودخانه در بستری کم عمق، وسیع و آرام ایجاد شده و دارای چشم اندازی تماشایی بود.
برای ساخت این پل از سه نوع مصالح عمده استفاده شده است:سنگ برای قسمت های زیرین و آجر و ملات ساروج و گچ برای قسمت های فوقانی.پایه و فونداسیون این پل به گونه ای ساخته شده که رطوبت، دوام و استحکام آن را افزایش می دهد و به همین دلیل است که در دراز مدت نیز، آب نمی تواند آسیبی به آن بزند.
در دو طرف پل طاق نماهای سرپوشیده ای به چشم می خورد که از یک سو به رودخانه و از سوی دیگر به میان پل مشرف هستند و باعث شده اند تا معبر باریکِ مسقفی در دوسوی پل ایجاد شود. پیاده روی پل دارای ۹۹ طاقچه است که در آنها تابلوهای نقاشی بوده و امروزه اثری از آنها دیده نمی شود. در جلوی این پل نیز مجسمه رضا شاه بر روی ستونی به ارتفاع ۵ متر وجود داشته که بر اسبی سوار بوده است اما امروزه در میدان ۱۴ اسفند قرار دارد.
طاق های پل دارای ستون هایی به ارتفاع ۷ تا ۹ متر هستند که سقف را سرپا نگه داشته اند و بسیار شکوهمند و مستحکم به نظر می رسند.
در ابتدا این پل، ۳۶۰ متر طول و ۴۰ چشمه (طاق بزرگ) داشته اما امروزه ۳۳ دهانه و ۱۴ متر عرض دارد و با ۲۹۵ متر طول به عنوان طویل ترین پل زاینده رود از آن یاد می شود. در گذشته این پل دارای ۶ معبر بود است. یک راه وسط که مخصوص عبور سواره و گردونه ها بود. دو و سه دو طرف پل که از میان گالری های زیبا عبور می کرد و به پیاده رو اختصاص داشت. چهار و پنج پشت بام های گالری ها از دو طرف که دور آن نرده داشته و به هنگام طغیان زاینده رود به تفرجگاه باشکوهی تبدیل می شده است. شش گالری های پل به وسیله پله های ظریف به زیر پل می رسید و این مکان در مواقع کم آبی، محل عبور و مرور بود.
امروزه تنها دو معبر پیاده رو در آن وجود دارد؛ یکی در بالا که سقف آن آسمان است و دیگری در پایین که مسقف است و در میان پایه های مرکزی پل و به فاصله کمی از بستر رودخانه ایجاد شده است.
خشکسالی در زاینده رود
مسیر مترو در ۴۰ متری سی و سه پل حفر شده است که به گفته کارشناسان زمین را سست کرده تا نشست زمین از این ناحیه هم به تاریخ اصفهان آسیب بزند. بنابراین زیر پای سی و سه پل را ابتدا مترو خالی کرد اما نقشه تلخ را سدسازی ها، انتقال آب برای صنایع و… برای این پل تاریخی کشیدند.وضعیت سی و سه پل خطرناک است.
تمام پل های اصفهان بویژه پل های صفوی که روی بستر زاینده رود بنا شد ه اند، زیربنای آنها روی بستر سنگی ساخته شده است. سی و سه پل تنها پلی است که روی بستر سنگی بنا نمی شود، چون می خواستند ستون فقرات اصفهان صفوی چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا را بوسیله سی و سه پل بهم متصل کنند، زاینده رود را منحرف کردند تا سی و سه پل را روی بستر شنی و ماسه ای بسازند.
برای همین موضوع صفوی ها زیر پایه های پل را به عمق ۳۰ متر شمع کوبی کردند. اینجاست که حیات این پل به آب بستگی پیدا می کند. ماندگاری ملات پایه های سی و سه پل به آب بستگی دارد. زمانی که آب به این ملات نمی رسد، باعث ترک خوردن پایه ها و فرونشست پل می شود.
