تاریخچه ماچو پیچو: دژ گمشدهی اینکاها در دل آند
در ارتفاعات سر به فلک کشیدهی رشتهکوههای آند در پرو، شهری سنگی و شگفتانگیز قرار دارد که قرنها در مه و راز پنهان مانده بود ماچو پیچو (Machu Picchu).
این مکان که بهمعنای «کوه پیر» در زبان کچوا (Quechua) است، از زمان کشف دوبارهاش در اوایل قرن بیستم، به نمادی جهانی از نبوغ مهندسی، معماری و معنویت تمدن اینکا (Inca) بدل شد.
ماچو پیچو نهتنها یکی از باشکوهترین آثار باستانی قارهی آمریکا، بلکه سندی زنده از هماهنگی انسان با طبیعت و درک عمیق او از زمین، فصول و آسمان است.
پیدایش و تاریخچه اولیه
ماچو پیچو در میانهی قرن پانزدهم میلادی، در دوران سلطنت پاچاکوتی اینکا یوپانکی (Pachacuti Inca Yupanqui)، نهمین پادشاه امپراتوری اینکا ساخته شد.
پاچاکوتی، که یکی از بزرگترین فرمانروایان اینکا بود، قلمرو خود را از درهی کوسکو تا سواحل اکوادور و شیلی گسترش داد و تصمیم گرفت مجموعهای سلطنتی در دل کوهها بنا کند تا هم اقامتگاه تابستانی و هم مرکز آیینی باشد.
موقعیت جغرافیایی ماچو پیچو کاملاً استراتژیک انتخاب شد:
در ارتفاع حدود ۲۴۳۰ متر از سطح دریا، بر روی فلاتی میان دو کوه ماچو پیچو و هوآینا پیچو که توسط رودخانهی اوروبامبا احاطه شده است.
از نظر نظامی، شهر تقریباً غیرقابل دسترس بود، و از نظر مذهبی، جایگاهی میان زمین و آسمان داشت.
معماری و شهرسازی
یکی از شگفتیهای ماچو پیچو، هماهنگی کامل معماری آن با طبیعت است.
معماران اینکا بدون استفاده از ملات، قطعات سنگ را با دقتی حیرتانگیز کنار هم چیدند، بهگونهای که حتی پس از ۵۰۰ سال زلزلههای شدید منطقه نتوانستهاند بناها را ویران کنند.
تقسیمبندی شهر
شهر به دو بخش اصلی تقسیم شده بود:
-
بخش کشاورزی: شامل تراسهای پلهای سنگی که برای کشت ذرت و سیبزمینی طراحی شده بودند. این تراسها علاوه بر کشاورزی، نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش خاک و کنترل آب داشتند.
-
بخش شهری: شامل معابد، خانههای اشرافی، میدان مرکزی و فضاهای آیینی.
در مجموع، بیش از ۲۰۰ سازه سنگی در ماچو پیچو وجود دارد.
مهمترین سازهها
-
معبد خورشید (Temple of the Sun): بنایی نیمدایرهای با تراشهای دقیق سنگی که در زمان انقلاب تابستانی، نور خورشید مستقیماً به مرکز آن میتابد.
-
سنگ مقدس اینتیهوانا (Intihuatana Stone): بهمعنای «میخ خورشید»، سنگی آیینی که احتمالاً برای تعیین فصول و برگزاری مراسم خورشیدی استفاده میشد.
-
معبد سه پنجره (Temple of the Three Windows): که نماد سه جهان در باور اینکاهاست: جهان زیرین (Uku Pacha)، جهان زمینی (Kay Pacha) و جهان آسمانی (Hanan Pacha).
-
میدان مقدس: مرکز اصلی فعالیتهای مذهبی و آیینی.
زندگی در ماچو پیچو
باستانشناسان تخمین میزنند که جمعیت ماچو پیچو بین ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر بوده است.
به نظر میرسد که این شهر بیشتر کارکرد آیینی و سلطنتی داشته تا اقتصادی یا نظامی.
مردم شهر شامل اشراف، روحانیان، خدمتکاران و صنعتگران بودند.
کشاورزی در تراسها و دامداری لاماها بخش اصلی تأمین غذا را تشکیل میداد.
جالب اینکه برخلاف شهرهای دیگر امپراتوری، هیچ مدرکی از فتح یا ویرانی خشونتآمیز در ماچو پیچو وجود ندارد.
بهنظر میرسد که ساکنانش بهآرامی و به دلایل نامعلوم، شاید بیماری یا فروپاشی سیاسی، آن را ترک کردهاند.
سقوط و فراموشی
در قرن شانزدهم میلادی، با ورود اسپانیاییها و فروپاشی امپراتوری اینکا، بسیاری از شهرهای اینکاها ویران شدند.
اما ماچو پیچو، بهدلیل موقعیت دورافتادهاش، از چشم فاتحان دور ماند.
به همین سبب، این شهر برخلاف کوسکو یا سایر مراکز، هیچگاه توسط اسپانیا تصرف یا تخریب نشد.
در عوض، بهمرور در میان پوششهای انبوه جنگل آند پنهان شد و فقط برای مردم محلی منطقه شناخته شده بود.
کشف دوباره در قرن بیستم
در ۲۴ ژوئیه ۱۹۱۱ میلادی، ماچو پیچو بهطور رسمی توسط هیرام بینگهام (Hiram Bingham)، کاوشگر آمریکایی و استاد دانشگاه ییل، به جهان معرفی شد.
بینگهام در جستجوی شهر گمشدهی «ویلا کابامبا (Vilcabamba)» آخرین پناهگاه اینکاها بود، اما بهجای آن، شهری را یافت که سالمتر و باشکوهتر از انتظارش بود.
او بهکمک راهنمایان محلی، از جمله پسری به نام «ملچور آرتیگا»، وارد منطقه شد و ویرانههای سنگی را که قرنها در مه پنهان مانده بود، کشف کرد.
در پی آن، دانشگاه ییل مجموعهای از حفاریها را انجام داد و صدها اثر از جمله ظروف سفالی، ابزارهای برنزی و استخوان انسانها را به آمریکا منتقل کرد (که بعدها بخشی از آنها به پرو بازگردانده شد).
پژوهشهای باستانشناسی و نظریههای گوناگون
پرسش بزرگ دربارهی ماچو پیچو همواره این بوده است: هدف از ساخت آن چه بود؟
سه نظریهی اصلی در اینباره وجود دارد:
-
اقامتگاه سلطنتی: بیشتر پژوهشگران بر این باورند که ماچو پیچو اقامتگاه تابستانی پاچاکوتی و خاندان سلطنتی بوده است.
-
مرکز آیینی خورشیدی: بهدلیل موقعیت خاص خورشید در معابد و تقویم نجومی دقیق، برخی آن را مکانی مذهبی برای پرستش خورشید میدانند.
-
مرکز علمی و آموزشی: برخی شواهد نشان میدهد که ماچو پیچو ممکن است مکانی برای پژوهشهای نجومی و کشاورزی بوده باشد.
معماری و نجوم
ماچو پیچو یکی از پیشرفتهترین شهرهای نجومی جهان باستان بود.
چیدمان بناها بهگونهای است که در انقلابهای تابستانی و زمستانی، نور خورشید دقیقاً در راستای معابد میتابد.
این نشان از دانش ژرف اینکاها دربارهی حرکت خورشید، فصول و تقویم دارد.
حفاظت، چالشها و گردشگری
در قرن بیستم، ماچو پیچو به یکی از مقاصد گردشگری بزرگ جهان تبدیل شد.
در سال ۱۹۸۳ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و در سال ۲۰۰۷ نیز بهعنوان یکی از هفت شگفتی جدید جهان انتخاب گردید.
اما گردشگری گسترده چالشهایی جدی برای این میراث ایجاد کرده است:
فرسایش خاک، آلودگی، و ازدحام بازدیدکنندگان تهدیدی برای پایداری آن محسوب میشوند.
دولت پرو برای حفاظت از سایت، محدودیتهایی در تعداد بازدید روزانه و مسیرهای ورودی اعمال کرده است.
در سالهای اخیر، با استفاده از فناوریهای اسکن سهبعدی، پهپاد و تحلیلهای لیزری، نقشههای دقیقی از سازهها و تراسها تهیه شده تا مرمت علمیتری انجام گیرد.
تحلیل تاریخی
ماچو پیچو تجسم کامل فلسفهی زندگی هماهنگ با طبیعت است.
اینکاها نهتنها سازندهی بناهایی عظیم بودند، بلکه طبیعت را بهعنوان همکار، نه دشمن، میدیدند.
در معماری آن هیچ تقابلی میان سنگ و گیاه، یا میان انسان و کوه وجود ندارد؛ همه در توازناند.
از سوی دیگر، ماچو پیچو یادآور این است که تمدن اینکاها، علیرغم نداشتن خط نوشتاری یا چرخ، به سطحی از پیشرفت دست یافت که حتی امروزه نیز تحسینبرانگیز است.
این شهر، همچون آینهای از ایمان، هنر و علم، به ما نشان میدهد که تمدنها را نه ثروت مادی، بلکه درک عمیق از هماهنگی با جهان میسازد.
جمعبندی
ماچو پیچو، دژ گمشدهی اینکاها، تنها بنایی باستانی نیست؛ روایتی از پایداری، خرد و احترام به زمین است.
از مه آند تا ستارگان آسمان، این شهر هنوز نجوا میکند؛
نجوایی از گذشتهای که در آن انسان و طبیعت، دو بخش از یک کل واحد بودند.
