تاریخچه بوروبودور: معبدی سنگی در میان ابرها
در جزیرهی جاوهی اندونزی، جایی میان کوههای آتشفشانی و دشتهای سبز، بنایی از دل سنگ برخاسته که قرنهاست جهانیان را شگفتزده میکند: بوروبودور (Borobudur). این معبد عظیم بودایی، که در قرن نهم میلادی ساخته شد، بزرگترین بنای بودایی جهان و یکی از پیچیدهترین نمادهای عرفانی و معماری آسیاست. بوروبودور نهفقط یک سازهی مذهبی، بلکه کتابی سنگی است که فلسفهی بودا، هنر جاوهای و نبوغ مهندسی انسان را در خود جای داده است.
این اثر، مانند انگکور وات در کامبوج یا بامیان در افغانستان، شاهدی است بر گستردگی و تأثیر تمدن بودایی در جنوب شرق آسیا.
زمینهی تاریخی و سیاسی
ساخت بوروبودور در زمان سلطنت سلسله سَیلِندرا (Sailendra Dynasty) صورت گرفت، که از قرن هشتم تا نهم میلادی بر مناطق مرکزی جاوه حکومت میکردند.
این دودمان قدرتمند، حامی سرسخت آیین بودایی مهایانه (Mahayana Buddhism) بود و روابط فرهنگی و دینی نزدیکی با هند و سوماترا داشت.
در همین دوران، جاوه مرکزی مرکز شکوفایی مذهبی و فرهنگی شد و آثار متعددی از معابد بودایی و هندو ساخته شد؛ اما بوروبودور، با عظمت بیمانندش، تاج درخشان این دوران بود.
بر اساس کتیبههای کشفشده، معبد در حدود سال ۸۰۰ میلادی و در زمان پادشاه سماراتونگا (Samaratungga) ساخته شد.
مکان و طراحی
بوروبودور در منطقهی ماگیلانگ (Magelang) در استان جاوه مرکزی قرار دارد.
این منطقه در میان دو کوه آتشفشانی مِرابی (Merapi) و مِرابو (Merbabu) و دو رودخانهی بزرگ واقع شده موقعیتی که در باور بوداییها نشانهی هماهنگی میان زمین و آسمان است.
معبد روی تپهای طبیعی ساخته شده که با لایههای سنگی پوشانده شده و از دور مانند کوهی پلهپله به نظر میرسد.
از بالا که بنگری، ساختار بوروبودور شکلی از ماندالا (Mandala) دارد طرحی مقدس در آیین بودایی که جهان را از سطح مادی تا رهایی نهایی نشان میدهد.
ساختار و نمادشناسی
بوروبودور از بیش از دو میلیون بلوک سنگ آتشفشانی ساخته شده است. ارتفاع آن حدود ۳۴ متر و قطر پایهاش بیش از ۱۰۰ متر است.
ساختار آن شامل نه طبقه است: شش طبقهی مربعی و سه طبقهی دایرهای در بالا، که در نهایت به گنبد مرکزی ختم میشود.
سه جهان بودایی
ساختار معبد بهصورت نمادین بازتابدهندهی سه مرحله از درک و رهایی در فلسفهی بودا است:
-
کامهداتو (Kamadhatu) – جهان امیال، در پایینترین سطح، که در آن انسانها در بند شهوات و تعلقاتاند.
-
روپاداتو (Rupadhatu) – جهان شکل، شامل طبقات میانی، جایی که زائران از بند مادیات میرهند و به درک درونی نزدیک میشوند.
-
آروپاداتو (Arupadhatu) – جهان بیشکل، در طبقات بالایی، نماد رهایی کامل از دنیای محسوس و رسیدن به نیروانا.
مجسمهها و نقوش برجسته
در دیوارها و گالریهای بوروبودور، بیش از ۲۶۷۲ نقش برجسته و ۵۰۴ مجسمهی بودا حک شده است.
این نقشها، در مجموع بیش از ۲.۵ کیلومتر طول دارند و داستانهایی از زندگی بودا، تعلیمات او، و آموزههای کارما و تناسخ را روایت میکنند.
در طبقات بالایی، ۷۲ استوپا (Stupa) سوراخدار دیده میشود که درون هرکدام مجسمهای از بودا نشسته است.
این استوپاها بهگونهای طراحی شدهاند که با بالا رفتن از طبقات، از فرمهای مربع به دایره تبدیل میشوند نمادی از گذار از ماده به معنا.
روش ساخت و مهندسی
بوروبودور با فناوری شگفتانگیزی ساخته شد. هر بلوک سنگی بدون ملات در جای خود قرار گرفته و با طراحی دقیق و شیارهای خاص، در هم قفل شده است.
سیستم زهکشی پیچیدهای نیز درون سازه تعبیه شده تا از آسیب بارانهای موسمی جلوگیری کند.
معمار اصلی این بنا احتمالاً فردی به نام Gunadharma بوده است، که در متون جاوهای بهعنوان استاد بزرگ معماری و عرفان یاد شده است.
کارکرد مذهبی
بوروبودور بیشتر از آنکه مکانی برای نیایش روزمره باشد، مسیر زیارتی (Pilgrimage Path) بود.
زائران از پایینترین طبقه آغاز میکردند و بهصورت مارپیچ در جهت عقربههای ساعت، از طبقهای به طبقهی دیگر بالا میرفتند، تا در نهایت به استوپای مرکزی در بالاترین نقطه میرسیدند — نمادی از صعود روح از جهل به روشنایی.
در طول مسیر، زائر با خواندن حکاکیها، بهتدریج آموزههای بودا را مرور و تجربهی معنوی خود را کامل میکرد.
افول و فراموشی
در قرن چهاردهم میلادی، با گسترش اسلام در مجمعالجزایر اندونزی، آیین بودایی و معابد آن بهتدریج رها شدند.
جنگلها بوروبودور را در خود فرو بردند و لایههای خاک و گیاه، بخشهایی از آن را پوشاندند.
برای قرنها، این بنای عظیم در سکوت زیر بار زمان مدفون ماند و تنها در داستانهای محلی بهعنوان «کوه صد پیکر» یاد میشد.
کشف دوباره
در سال ۱۸۱۴ میلادی، در دوران استعمار بریتانیا، توماس استمفورد رافلز (Thomas Stamford Raffles)، فرماندار جاوه، گزارشهایی دربارهی «تپهای پر از سنگهای کندهکاریشده» شنید.
او مأمور هلندی، H.C. Cornelius، را برای بررسی فرستاد.
تیم او بیش از ۲۰۰ کارگر را به کار گرفت تا درختان و خاک را کنار بزنند و بوروبودور دوباره از دل زمین سر برآورد.
در قرن نوزدهم و بیستم، باستانشناسان هلندی، فرانسوی و اندونزیایی پروژههای گستردهای برای مرمت و حفاظت از بنا انجام دادند.
مرمت و ثبت جهانی
بزرگترین پروژه مرمت بوروبودور بین سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۲ با همکاری دولت اندونزی و سازمان یونسکو انجام شد.
در این پروژه، بیش از یک میلیون قطعه سنگ شمارهگذاری، بازسازی و تثبیت شد.
در سال ۱۹۹۱ میلادی، بوروبودور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و بهعنوان یکی از بزرگترین آثار تاریخی و مذهبی بشر شناخته شد.
بوروبودور در دنیای امروز
امروزه، بوروبودور یکی از مهمترین مراکز گردشگری و زیارتی جهان است.
هر سال، هزاران راهب بودایی از سراسر آسیا در مراسم وساک (Vesak) جشن تولد بودا در این مکان گرد هم میآیند و در سکوت نور شمعها، حلقهوار به گرد استوپای مرکزی مینشینند.
بوروبودور همچنین الهامبخش هنرمندان، معماران و فیلسوفان مدرن بوده است.
شکل ماندالایی آن، مفهومی از تعادل، تقارن و ارتباط میان انسان و کیهان را به نمایش میگذارد اندیشهای که هنوز هم در طراحیهای مدرن اندونزیایی دیده میشود.
تحلیل تاریخی
بوروبودور را میتوان نماد سه اصل دانست: دانش، ایمان و پایداری.
در آن دوران، جاوه نهفقط بخشی از تجارت دریایی جنوب شرق آسیا، بلکه نقطهی تلاقی فرهنگهای هند، چین و محلی بود.
این بنا نشان میدهد که چگونه تأثیرات هندو-بودایی بهگونهای بومی و منحصربهفرد در جاوه تفسیر شدند.
از دید تاریخی، بوروبودور شاهدی است بر توانایی انسان در آفرینش معنا از دل ماده؛ بنایی که از سنگهای آتشفشانی ساخته شده، اما پیامش فراتر از زمان و مکان است — پیام رهایی از رنج.
جمعبندی
بوروبودور تنها یک معبد نیست؛ روایت سنگی از مسیر معنوی انسان است.
از پایینترین سطح تا گنبد مرکزی، هر پله گامی است از تاریکی جهل به سوی روشنایی آگاهی.
این بنا پس از قرنها فراموشی، دوباره برخاسته تا به جهان یادآوری کند که ایمان و هنر میتوانند حتی در برابر گذر زمان جاودانه بمانند.
بوروبودور، همچون بودایی نشسته در سکوت، هنوز میان آسمان و زمین مراقبه میکند در جایی که روح انسان و سنگ یکی میشوند.
