کاخ سه دری یا کاخ مرکزی » تخت جمشید

در مرکز کوشک شاهی تخت‌جمشید،کاخ کوچکی قرار دارد که توسط سه درگاه و چند راهرو به کاخ‌های دیگر راه می یابد و از این جهت آن را «کاخ مرکزی» و یا «سه دری» می خوانند که آن را دروازه شاهان نیز گفته اند. چون بر پلکان‌های آن، نجبای کشور را نقش کرده‌اند که به وضعی دوستانه و غیر رسمی، برای دیدار فرمانروا می روند و نیز به سبب نوع استفاده و موقعیت کاخ،گاهی آن را «تالار شورا»نیز نامیده‌اند.

پیشتر بنای این کاخ را به داریوش بزرگ نسبت می دادند،اما دلایلی در درست داریم که ساخت کامل آن توسط اردشیر یکم صورت گرفته بوده است. که باز هم در این مورد سخن خواهیم راند.

ساختمان کاخ طرحی تقریبا چهار گوش دارد در میان بنا،تالار مرکزی مربع شکلی (۱۵.۵/۱۵.۵) واقع است که سقفش بر چهار ستونبزرگی استوار بوده. در دیوار شرقی این تالار،درگاه ورودی و اصلی تعیبیه شده بوده و پادشاه از اینجا به درون می آمده است.

دو درگاه دیگرـ قرینه هم – در دیوار جنوبی و شمالی جای دارند. درگاه شرقی به اتاقی بزرگ و باریک،موازی با تالاری،باز می شوده است که اتاقک کوچکی در جنوب آن و کفش کنی هم اندازه آن،در شمال وجود داشته است. از این کفش کن،پلکانی با ده پله هر پله با ۱۰ سانتی متر ارتفاع به درون سرپله ای می رفته که خود ازراه پلکانی ۲۸ پله ـ هر یکی به ارتفاع ۱۰ سانتی متر- به داخلی اتاق کوجکی در شمال غربی یعنی «قسمت خدمه» حرمسرای خشایارشا، راه می برده است و سپس از طریق درگاه شرقی این اتاق کوچک، به اتاق دیگری راه می‌یافته که پلکانی سنگی،آن را به دالان جنوبی کاخ صد ستون وصل می کرده است. امروز اتاق‌های شرقی کاخ سه دروازه از میان رفته و فقط قسمتی از پلکان شمال غرب حرمسرا موجود است که این محوطه را به حیاط آپادانا متصل می سازد و من آنرا در سال ۱۳۵۶ ش. تعمیر کلی کرده ام.

پلکان دالان جنوبی کاخ صد ستون نیز هنوز به جا مانده است.

در گاه شمالی «کاخ سه دری»به ایوان دو ستونی باز می شده که توسط دو پلکان جانبی و منقش،به محوطه جنوبی حیاط آپادانا وصل گردیده است. در دیوار غربی این ایوان،دهلیزی تعبیه کرده بوده اند که با چند پله سنگی به محوطه جنوب کاخ آپادانا و خود تالار آپادانا راه داشته است.

درگاه جنوبی هم به ایوانی دو ستونی باز می شده که در طرف جنوبی اش یک حیاط خلوت واقع بوده است. خود این حیاط توسط پلکان منقش کوچکی به یک اتاق سر پله و سپس به حیاط شرقی کاخ خشایارشا،معروف به هدیش،متصل بوده است. ایوان غربی توسط دو درگاه به اتاق‌های محوطه غربی «کاخ سه دری»، که مشتمل بر چند تالار دو یا چهار ستونی و تعدادی اتاق بلند و پاسدار خانه مانند بوده،راه می یافته است. همه کاخ توسط خیابانی از «کاخ ج» جدا بوده است. اینک به شرح برخی از قسمت‌های مهم این کاخ می پردازیم.

پلکان شمالی

یک پلکان دو طرفه سی پله ای از سوی غرب و شرق، حیاط آپادانا را به ایوان شمالی کاخ سه دری وصل می کند. در هر طرف نخست ۲۰ پله،بعد یک پا گرد،سپس ۲ پله و یک پا گرد و سرانجام ۸ پله آخری وجود دارد.نرده های دو جانب پلکان‌ها با کنگره‌های چند دانه‌ای مزین گشته و بر جبهه داخلی دیوارهای پلکان‌ها نیز نقش بزرگان ایرانی کنده شده است. سطوح بیرونی – غربی و شرقی – دیوارهای پلکان‌ها هم با تصاویری از سربازان کمان دار نیزه‌ور در جامه پارسی و مادی آرایش یافته است. همه اینها گوشوار دارند و مادها هر یک خنجری در نیام کرده را بر ران اویخته اند. انتهای نیام برخی از تیغ‌ها با تصاویر بسیار زیبای جانوران،به سبک هنر سکایی تزیین گشته است. نقش‌های جبهه غربی خیلی پاک و سالم مانده است، اما در جبهه شرقی شکستگی‌های فراوانی روی داده و قسمتی از دیواره پلکان هم از میان رفته است.

جبهه شمالی پلکان دارای چند قسمت است. بخش مرکزی، درون محوطه پلکان قرار دارد و به مانند ذوزنقه‌ای است که قاعده بزرگترش رو به جهت بالا است. بر فراز این قاعده یک رشته کنگره چند دندانه‌ای یافت می شود که در جبهه بیرونی هر یک تاقچه ای مستطیل شکل در آورده اند. آن گاه یک مجلس دراز منقوش و محاط به قابی از گل‌های دروازده پر می بینیم که قسمت وسط آن را خالی گذاشته و خیال داشته اند که نقش یک «فر ایرانی»(حلقه بالدار) بر آن بکنند. در دو سوی این فضای خالی، دو ابوالهول تاج دار نشسته‌اند و دستی را به حالت احترام بلند کرده‌اند. سپس دو ردیف ده عددی از درختان نخل را می بینیم و بعد از هر دریف شماری از نجیب زادگان ایرانی نقش شده اند که جامه پارسه ـ کلاه ترکدار استوانه‌ای، قبا و دامن چین‌دار،کفش چند بندی،طوق،یاره و گوشوار- پوشیده اند ودر یک دست گل نیلوفر آبی دارند و با دست دیگر دست رفیق و همراه خود را گرفته اند و گام بر می دارند و معلوم است

که خندان و گفتگوکنان به میهمانی شاهنشاه می روند. پایین این صحنه مجلس دیگری است. در وسط فضایی برای کتیبه تعبیه کرده بوده اند که خالی مانده و در دوسوی فضای خالی، دو گروه چهار نفره سرباز،در لباس پارسی و مادی، با نیزه و سپر بزرگ،مقابل همدیگر ایستاده اند. در دو مثلث طرفین پلکان،نقش شیرگاوشکن و درختان نخل تکرار شده است. این صحنه شباهت به مجلسی دارد که پس از برداشتن نقش بار عام پلکان‌های آپادانا، برمرکز آن پلکان‌ها نشانده اند و لابد هر دو متعلق به یک زمان‌اند.

قسمت‌های بیرونی جبهه شمالی پلکان؛مزین به نقش‌هایی همانند است. در هر مورد، اول ردیفی از درختانی نخل و بعد صحنه گاوی که چنگ شیر افتاده و سپس یکی فضای مستطیل شکل خالی که برای کندن کتیبه در نظر گرفته‌ بوده اند و آن گاه سه سرباز کماندار و نیزه ور – یک مادی در میان دو پارسی – می بینیم که خود مقدمه گروه دیگری از سربازن‌اند که بر دو

جبهه غربی و شرقی پلکان منقشوش اند و پیش از این توصیف شان کرده ایم. بر دو محجر زیرین یا صحفه ناشی از ضخامت دیوار پلکان‌ها،جفتی پرده دار یا حاجب در جامه پارسی ایستاده اند هر کدام از اینها،، چوب دستی به نشانه منصبش به یک دست دارد و دست دیگر را بر مچ دست اول انداخته است. دو جبهه داخلی دیوارهای پلکان‌ها،همه با تصویر صف‌هایی از نجبای ایرانی آراسته شده که گل و میوه به دست، باطوق،یاره، گوشواره و کمان دان و ترکش،دست به دست هم خندان و گفتگو کنان از پله‌ها بالا می روند. گروه منقوش بر لبه طرف راست پلکان غربی،همه در جامه مادی و گروه مصور برلبه دست چپ،در لباس پارسی اند. در مورد پلکان شرقی این وضع معکوس است. این افراد همه از بزرگترین سران قبایل و دارای مهم‌ترین مناصب دولتی بوده اند و یکی از آنان که در جامه پارسی،بر لبه مجاور پاگرد اولی پلکان غربی منقوش است،تاج کنگره دار بر سردارد و شاید از شاهزادگان هخامنشی و

به احتمال بیشتر از شاهان زیر دست – مانند شاه کاریه،کیلیکیه،قبرس،صیدا و غیره – باشد.

این نقش ها همه به وضعی بسیار ظریف تراشیده‌ شده اند و با آنکه در مواردی پیروی از سنن کهن حجاری شده باعث شده است که حالات بعضی از نقوش،غیر طبیعی بنماید،بطورکلی در نمودن حالات افراد مهارت و پیشرفت خاصی دیده می شود به علاوه با نشان دادن چندین نفر در یکی گوشه کوچک،هنرمند کم کم به خاصیت «عمق»بی پرده و اندکی بر قوانین ژرفنمایی(پرسپکتیو)وقوف یافته است. جنبش و حرکت خفیف، در این مناظر کاملا رعایت شده و افراد در وضعی نقش شده‌اند که از پله‌ها پله‌ها بالا می روند. این موضوع حاکی از پیشرفت بزرگی نسبت به پیکر تراشی رسمی و بی حرکت دوره داریوش است و ثابت می کند که ساختمان این کاخ،مدت‌ها بعد از داریوش و به احتمال قوی در اواخر دوره خشایارشا آغاز شده است. این نتیجه گیری با دلایل دیگری نیز تأئید می شود. اولا بست‌هایی که در پیوند سنگ‌ها به کار رفته از نوع مشخص مستطیل مانندی است که تعلق

شان به دوره بعد از داریوش بززگ، مورد قبول است. دوم آنکه داریوش در همه جا تاج کنگرهدار به سردارد، در حالی که شاه منقوش بر درگاه‌های این کاخ کلاه استوانه ای بلند و ساده ای به سر نهاده که به کلاه استوانه ای اردشیر یکم در نقوش دیگر، به ویژه بر روی آرامگاه وی، شباهت و بلکه مطابقت دارد. سوم آنکه خالی ماندن جای کتیبه‌ها بسیار غریب می نماید و به غیر از دو مورد مهتابی جلوی پلکان‌های آپادانا – همچنان که دیدیم از اجزای برنامه اصلی بنا نبوده و بعدها بدان الحاق شده اند. در هیچ یک از کارهای داریوشی،چنین ناتمام ماندگی و عدم دقت را نمی توان یافت. چهارم آنکه سرستون‌های ایوان شمالی را به شکل انسان دو سرساخته‌اند و این امر فقط در ایوان شمالی کاخ صد ستون نظیر دارد و آنهم بر حسب دلایل متقن تاریخی و باستان شناسی، در دوره خشایارشا آغاز شده و در دوره اردشیر یکم به پایان رسیده است. بنابراین بر ما مسلم است که این کاخ ساخته داریوش بزرگ نیست و در زمان اردشیر یکم بنا گشته است و وی نتوانسته کتیبه‌های آن را به اتمام برساند.

ایوان شمالی

در شمال این «ایوان»،جان پناهی به صورت دیوار کوتاه کنگره داری وجود دارد که بر جبهه داخلی (جنوبی) آن، دو گروه چهل تایی از سربازان هخامنشی، همه در جامه پارسی و مقابل یکدیگر نقش شده اند. از هرگروه بیست نفره اول نیزه و سپر بزرگ بیضوی دارند و بیست نفر تنها به نیزه مسلح ‌اند. اطراف «ایوان» سکویی سنگی تعبیه کرده بوده اند تا باریابان بر آن بنشینند. ستون‌های این «ایوان» و آنها که سقف تالار مرکزی و ایوان جنوبی را نگه می داشتنه اند، زیر ستون زنگوله ای و مزین به گلبرگ داشته اند و تنه سنگی آنها مرکب بوده است از قلمه شیاردار،گل و بوته و سپس دو عضو گل دار دیگر و سر ستون‌ها،به شکل تنه گاوی با دوسر انسان بوده‌است.

«ایوان» توسط درگاه جنوبی به تالار مرکزی وصل می شود. کف و جوانب درگاه که از سنگ تراشیده آبی رنگ تیره است. هنوز برجاست. بر دو سمت درگاه،نقش واحدی را نموده اند پادشاه به اندازه غیر طبیعی، باریش بلند، عصای شاهی به دست راست و گل نیلوفر آبی به دست چپ و با تاجی که در آغاز با ورقه‌ای از فلز گرانبهای گوهرنشان پوشیده بوده و با جامه پارسی که رنگارنگ بوده و در پایین آن هنز اثر رنگ سرخ را می توان یافت، با چکمه کوتاه ساده که رنگ قرمز و آبی مزین بوده، در حال بیرون رفتن از تالار دیده می‌شود. پیشخدمتی پشت سرشاه چتر شاهر ار بر سرش نگه داشته و خادم دیگری حوله و مگس پران به دست گرفته است. هر دو ریش دارند و کلاهشان نیم تاج ساده و لباسشان دامن و قبای چین‌دار است و کفش سه بندی به پا دارند. همه اینها به رنگ‌های گوناگون آراسته بوده‌اند. بر فراز سر این سه نفر،فر کیانی را می بینیم که به صورت انسانی بالدار، در جامه شاهی به یک دست حلقه ای دارد و دست دیگر را به نشانه احترام و برکت گشوده است. غربیان این نقش را تصویر اهورامزادا خوانده اند ولی اکنون به یقین می توان فرضیه ست و ناروای آنان را رد کرد. هم چینن عامه ایرانی هم که آن را نقش فروهر می دانند در اشتباهند و این نقش، نماد فرکیانی است.

تالار مرکزی

دیوارهای این «تالار مربع شکل» از خشت خام بوده و پوششی از کاشی‌های رنگین داشته است و بالای دیوارها و احتمالاً سقف چوبی آن به تزیئنات گچ بری رنگین آراسته بوده است. تا مدتی پیش تکه ای از سقف فرو ریخته و له شده با بقایای سوخته چوب و شاید هم پرده،در گوشه جنوب غربی «تالار» هنوز برجا بود. سقف بر چهار ستون سنگی استوار بوده که زیر ستون زنگوله ای و گل برگدار،قلمه شیار عمودی دار و بالا تنه گل و بوته‌دار و سرستون گاو با دو سر انسان داشته اند.

در وسط «تالار» تخته سنگی به طول ۷۵ سانتی متر و عرض ۷۱ سانتی متر دیده می شود که تقریباً همکف «تالار» بوده و درست در میانه آن دایره کوچکی نقر کرده اند. نگارنده شخصاً به اشاره استاد ولفگانگ لنتس در پگاه روز اول تابستان سال ۱۳۵۶ ش. در این مکان بالار آمدن خورشید را مطالعه و عکسبرداری کردم. خورشید از کوه مهر از نقطه ای سر زد که درست عمود بر سنگ و بر دایره میانی آن بود و نخستین اشعه آن از میان درگاه شرقی

«تالار» گذشت و بر روی نقش شاه وارونگ برانش – بر جرزهای آن درگاه – تابید و به این سنگ رسید.وقتی عصر همان روز دوباره بدان مکان رفتم دیدم که خورشید در امتداد خطی فرو رفت که از دایره وسط این سنگ آغاز می شد و به طور مورب تالار آپادانا را نصف می کرد و دقیقاًدر گوشه شمال غربی آن ناپدید شد. بدینسان بر نگارنده ثابت شده که وجود این سنگ گذاشتم که متاسفانه برخی از آن استفاده های ناباب کرده حدسیات بی پایه و خیالبافه ای پیش آورند و حتی یکی از آنان کتابی درباره بنیاد نجومی تخت‌جمشید نوشت بدون آنکه مطلب درست را بگوید و یا کوچکترین اشاره ای به پژوهشی‌های این نویسینده بکند!

ورودی اصلی این «تالار» یک درگاه شرقی است که آن را به اتاق بزرگ و باریک شرقی و سپس به کفش کنی در جنوب آن و از آنجا با پلکانی به قسمت شمالی حرمسرا و دالان جنوبی صدستون پیوند می داده است. بر دو سمت این درگاه،نقش واحدی منقور است ۲۸ تن از بزرگان ممالک تابع هخامنشیان،اورنگ یا تخت بزرگ پادشاهی را بر دست گرفته اند و به درون تالار می برند. بر روی تخت کرسی فرمانروایی را نهاده اند و اردشیر یکم بر آن نشسته و پشت سرش ولیعهد وی ایستاده است هر دو ریش بلند و آراسته و تاج و یاره دارند.

بر فراز تخت،سایه بان سلطنتی است با شرابه‌ها و منگوله‌ها و مزین به شیر غرانی که در دوی سوی یک حلقه بالدار – یعنی فر ایرانی- و در میان قابی از گل‌های دوازده پر،مقابل همدیگر صف کشیده اند. نقش فر کیانی (انسان بالدار) با حلقه و دست کشیده باز، بر بالای صحنه مصور است. ترتیب افراد اورانگ بر منقوش بر دو جبهه معکوس یکدیگر است و هر طرف، یک سمت معین را نشان می دهد، یعنی تصویر قرینه مقابل را داریم.ترییب این ۲۸ تن،که در سه ردیف منقوش شده اند بدین شکل است:

بدبختانه سرو وضع این اورنگ بران ناروشن است، زیرا به سنگ منقوش،گزند فراوان رسیده،حتی سر و چهره شاه و ولیعهد نیز آسیب دیده است. تاج و دست بند و یاره اینها از فلزات گرانبها ی گوهر نگار بوده که همه را ربوده اند. هویت اورنگ بران به درستی مشخص نیست وکلید شناسایی آنها،نقش روی آرامگاه می باشد که ۳۰ اورنگ را نشان می دهد. این اورنگ بران بر آرامگاه داریوش بزرگ و اردشیر دوم،«به نام» هم مشخص شده اند. با

مقایسه این دو گروه اورنگ بران بر افراد منقوش بر درگاه شرقی کاخ سه دری را به ترتیب زیر می توان معرفی کرد:

۱- نماینده قوم ماد: کلاه گرد نمدی، نیم تنه و شلوار و نیم چکمه – پوشیده است.

۲- نماینده خوزیان: جامه پارسی – دامن و قبای چین دار – پوشیده است و خنجر دسته دار دارد. و احتمالاً کفش چندبندی و موی پیچ نواری داشته است. وی پشت سر نماینده مادها قرار دارد و بنابراین نمی تواند پارسی باشد بلکه خوزی است.

۳-نماینده ارمنی‌ها: جامه مادی و کلاهی که احتمالاً سه قبه ای بوده، پوشیده است.

۴- نماینده هراتیان: لباس مادی با کلاه باشلق دار و احتمالاً چکمه داشته است.

۵- نماینده بابلیان: کلاه مشخص بابلی که دنباله اش منگوله دارد به سر گذاشته و عبایی کمردار به تن کرده است.

۶- نماینده لودیان:موی بند شال وار را چند دور به سر پیچیده و قبای بلند بی کمری به تن و نیم چکمه به پا داشته است.

۷- نماینده رخجی‌ها (؟): احتمالاً لباس مادی با کلاه شال‌وار و نیم چکمه داشته است.

۸- نماینده آشوریان: کلاه شال وار و جامه بلند داشته است.

۹- نماینده کاپادوکیان: کلاه مادی قبه دار داشته و ردای بلند بر دوش افکنده بوده است.

۱۰- نماینده مصریان: لباده بلند بی کمر پوشیده و احتمالاً کلاه نداشته است.

۱۱- نماینده سکاهای تیز خود: کلاه نوک تیز و جامه مادی کمردار پوشیده بوده است.

۱۲- نماینده یونانیان آسیایی: شال منگوله دار به سر پیچیده و قبای چین دار به تن داشته است.

۱۳- نماینده بلخیان: موی بند نواری، ریش بی جعد، نیم تنه و شلوار مادی با کمر و چکمه دارد و شلوارش را در چکمه کرده است.

۱۴- نماینده گنداریان (مردم دره کابل): موی بند نواری، ردای بلند منگوله دار که توسط بندی به شانه افتاده، پیراهن یقه باز و کمربند پهن و کلفت شال مانند داشته و پایش برهنه بوده است.

۱۵- نماینده پارثیان:ریش و زلف بی جعد، موی پیچ نواری، نیم تنه و شلوار مادی، کمربند و چکمه داشته است،پایین شلوار در چکمه رفته و دارای چین‌های افقی است.

۱۶- نماینده یک قوم مادی، شاید ساگارتیان: جامه مادی با کلاه سه قبه ای داشته است.

۱۷- نماینده قوم سکایی(و به عقیده هرتسلفد سغدی): شلوار گشاد، قبای تسمه دار، نیم تنه مادی و نیم چکمه پوشیده بوده و ریش بی جعد و کفش ساده داشته است.

۱۸- نماینده خوارزمیان( یا قوم سکایی): کلاه نوک تیز، نیم تنه مادی، ردای تسمه دار، شلوار گشاد و نیم چکمه داشته است.

۱۹- نماینده هندوان:با بالا تنه لخت و پای برهنه آمده بوده و لنگی به کمر داشته است.

۲۰- نماینده اسکودراییان (ترکیه ای ها, در شمال شرقی یونان): کلاه نوک تیز سکایی،شلوار، نیمه تنه مادی و ردای بلند، تسمه و کمربند دار داشته است.

۲۱- نماینده قوم ثته گوشی (ناحیه صد گاو یا پنجاب): موی بند نوازی گره خورده ،ریش پیچیده،پیراهن کوتاه،ردای دور تن پیچیده عباوار،لنگ و صندل داشته است.

۲۲- نماینده سکاهای هوم پرست: کلاه نوک تیز سکایی و ریش بی جعهد داشته و نیم تنه،شلوار گشاد،نیم چکمه و بالا پوش تسمه دار پوشیده بوده است و گویا اسلحه داشته.

۲۳-نماینده قوم سکایی: کلاه نوک تیز سکایی،ردای بلند،پیراهن و کمر، نیم تنه شلوار و چکمه بلند نوک برگشته دار و شاید نماینده قوم داهه باشد.

۲۴- نماینده تازیان دره اردن: عبا و شاید هم موی بند و صندل داشته است.

۲۵- نماینده قومی از شرق ایران: با جامه مادی،کفش بلند و ردای دور تن پیچیده آمده بوده است.

۲۶- نماینده قوم لیبی: با پوستین و قبای کوتاه آستین، بدون کلاه و پا برهنه است.

۲۷- نماینده حبشیان: با بالا تنه لخت و پای برهنه است، لنگی به تن پیچیده و شالی به گردن دارد.

۲۸- نماینده قوم سکایی: جبه کمردار سکایی، شلوار گشاد و کلاه نوک تیز دارد. این صحنه بی گمالن تصویر یک واقعیت تاریخی است. به نظر می رسد که در مرحله ای از جشن بزرگ شاهی، گروهی از بزرگان ایرانشهر از راه پلکان شمالی به ایوان و تالار کاخ سه دری می آمدند و نمایندگان ملل تابع، پادشاه و اورنگش را از اتاق شرقی این کاخ، بر سر دست گرفته و از درگاه شرقی وارد تالار می کرده اند. در اینجا پادشاه با بزرگان باز می گشتند و پادشاه، زیر سایه بان شاهی یا از درگاه شمالی به ایوان و از آنجا به دالان غربی و سپس به محوطه جنوبی کاخ آپادانا می رفت و یا از راه ایوان جنوبی به حیاط کاخ هدیش و از آنجا به قسمت های اختصاصی کاخ‌ها پای می گذاشت.

ین رسم که فرمانروا بر اورنگ بنشیند و بزرگان مملکتی که از سرتاسر کشور می آمده اند اور را بر سردست بلند کنند و به مهمترین تالار کاخ ببرند. از ایران به اروپا رفت و هنوز در دربار پاپ رایج است؛ یعنی پای، که به مثابه شاهنشاه کاتولیک‌ها است، بر تخت کاتولیک‌ها است، بر تخت فرمانروایی می نشیند و کاردینال‌ها و اسقف‌های بزرگ که مثل نمایندگان ملل تابع‌اند، او را بر سر دست بلند می‌کنند و با تخت به تالار بزرگ و شورخانه واتیکان می برند. این هم مسلم است که بسیاری از آئین های پاپ‌ها و دربارشان از آئین‌های دربار ایران باستان اقتباس شده است. حتی کلاه پاپ را میرتا می گویند که واژه ایرانی است. همین تصویر و مانندهای آن در صدستون است، که باعث شده داستانی در مورد جمشید افسانه ای بسازند که تخت او را در نوروز، دیوانی که در فرمانش بوده اند بر می داشته و به کاخ‌هایش می برده اند. بعد هم همین داستان را در مورد سلیمان نبی – که او را با جمشید یکی دانسته اند- آوردنده اند و حتی توصیف تخت او را هم از روی نقوش تخت جمشید برداشته اند.بر درگاه جنوبی تالار مرکزی همان صحنه بیرون رفتن پادشاه و خدمه اش – که در درگاه شمالی دیدیم – تکرار شده است. از آنجا که از درگاه شرقی، پاشاه و ولیعهدش با هم وارد شده اند، می توان احتمال داد که یکی از درگاههای شمالی و جنوبی، ولیعهد را به هنگام بیرون رفتن از تالار و دیگری خود پادشاه را نشان می دهد.

ایوان جنوبی و حیاط خلوت

درگاه جنوبی تالار مرکزی به «ایوانی دو ستونی» باز می شود که در سمت جنوب به «حیاط خلوت» کاخ متصل است. در اینجا هم مانند ایوان شمالی، گرداگرد ایوان نیم تختی سنگی و به دیوار چسبیده تعبیه کرده بودند تا میهمانان بر آنها بنشینند. حیاط جنوبی دارای دو ایوان، هر یک با دو ستون کوچک مکمل به سر ستون شیر دو سر بوده است و از سمت جنوبی توسط پلکانی به حیاط شرقی کاخ خشایارشا (هدیش) راه می یافته است. این پلکان، هم از نظر معماری، هم از لحاظ رساندن رابطه میان کاخ‌ها برای تخت جمشید اهمیت بسیار زیادی دارد. کاوشگران آن را از جای خود کنده و به موزه ملی ایران برده اند و نگارنده به هنگام تعمیرات این مکان در سال ۱۳۵۴ و ۱۳۵۵ ش کوشید ان را به تخت جمشید باز گرداند ولی مدیر مرکز باستان شناسی وقت مانع از این کار شد و حتی از فرستادن قالبی سیمانی نیز خودداری کرد.

این پلکان دارای ۹۰ سانتی متر ارتفاع و ۶ پله به پهنای دو متر است و دو لبه اش کنگره و نقش دارد. بر رویه پله‌ها یک جفت حاجب یا پرده دار درباری با جامه پارسی، گوشوار، کلاه ساده نواری و عصای حاجبی ایستاده اند و بر رویه غربی و شرقی دیوارهای پلکان (یعنی سطوح خارجی آن) دو گروه ۹ نفری سرباز هخامنشی با کلاه شیاردار استوانه ای و دامن قبای چین دار و مسلح به نیزه و کمان نقش شده اند که دارند از پله‌ها به سوی حیاط خلوت پایین می آیند. نقش جبهه های داخلی پلکانی به کلی متفاوت می باشد، بر هر دیواره، شش جفت خادم مصور شده اند که هر جفتی مرکب است از یک تن با جامه پارسی و یک نفر با جامه مادی که روی پله‌های ششگانه ایستاده اند و رو به سوی جنوب دارند و وسایل خوان شاهی را به سوی کاخ‌های اختصاصی می برند. همه اینها سربند شال مانندی پوشیده اند که سر و صورت و چانه شان را می پوشاند و هر یک وسیله ای به دست گرفته اند. این وسایل مشتمل است بر جام‌ها و ظروف آشپزخانه،مشک- بی گمان برای دوغ که در جشن بزرگ شاهی اهمیت فراوان داشته – بزغاله و بره. چون جانوران فقط در دست کسانی اند که لباس مادی پوشیده اند،گاهی پنداشته اند که این مادها از قبیله مغان بوده اند و بره و بزغاله را برای قربانی کرد می برده اند. در جنوب «حیاط خلوت» مورد بحث چند اتاق و راهرو وجود داشته که به نظر می رسد از دوره هخامنشی نباشد و بعد از بر افتادن هخامنشیان افزوده شده است.