مهم‌ترین پایتخت‌های ایران از دوران باستان تا پادشاهان قاجار

پایتخت‌‌ها، شهر اصلیِ یک کشور یا محدوده حکومتی هستند. مرکز سیاستی کشور در این شهر است و به تبع آن، سایر مراکز حکومتی هم در این شهر قرار می‌گیرند. مراکزی مانند وزارتخانه‌ها، مجلس، سازمان دولتی و دربار (اگر کشور پادشاهی باشد). به همین دلیل، معمولا پایتخت‌ها پرجمعیت‌تر از سایر شهرهای کشورها هستند. در این میان، کشورهایی هستند که بیش از یک پایتخت دارند و کشورهایی هم هستند که اصلا پایتختی ندارند. کشورهایی مانند سریلانکا، آفریقای جنوبی، شیلی، بنین، بولیوی، مالزی، گرجستان، هلند و مونته‌نگرو، جزو کشورهایی هستند که بیش از یک پایتخت دارند. به جز آفریقای جنوبی که ۳ پایتخت دارد، باقی کشورها، همه ۲ پایتختی هستند. در نقطه مقابل، کشورهایی هم هستند که پایتخت ندارند؛ مانند نارو و سوئیس. البته برن، مرکز حکومتی سوئیس است و برخی آن را پایتخت حساب می‌کنند، امّا قانون سوئیس چنین نامی به برن نداده است.

در طول تاریخ، پایتخت بسیاری از کشورها تغییر کرده است. این اتفاق، حتی در سال‌های اخیر هم رخ داده. مثلا، زمانی که روسیه پایتختش را از سن‌پطرزبورگ به مسکو تغییر داد، یا وقتی برزیل پایتختش را به برزیلیا منتقل کرد تا ازدحام را از ریو دو ژانیرو دور کند. اما اگر نگاهی تاریخی‌تر به این اتفاق داشته باشیم، ایران جزو کشورهایی است که بیشترین تغییر پایتخت را داشته‌اند. مسئله اینجاست که حکومت‌های محلی و دوره‌ای زیادی در ایران به قدرت رسیده‌اند و به دلایل مختلف، پایتخت را به شهر دیگری منتقل کرده‌اند. در این مطلب نگاهی می‌اندازیم به مهم‌ترین پایتخت‌های ایران از ایلامیان تا قاجار.

پایتخت‌های ایران

در طول تاریخ، دولت‌های مختلفی بر ایران حکومت کرده‌اند و همگی معمولا مرکز حکومت یا دارالخلافه داشته‌اند. آنچه از پایتخت مدنظر ما است هم همین دارالخلافه است. یعنی شهرهایی که مرکز حکومتِ آن، امپراطوری یا دولت بوده‌اند. گاهی یک امپراطوری چندین پایتخت داشته است، ولی ما به گفتن مشهورترین پایتخت هر دوره بسنده می‌کنیم.

پایتخت‌های ایران پیش از هخامنشیان

وقتی اسم از ایران باستان و تاریخ ایران پیش از اسلام به میان می‌آید، نمی‌توانیم تمدن ایلام را فراموش کنیم. تمدنی قدرتمند در جنوب‌غربی ایران. مهم‌ترین پایتخت این تمدن که بیش از ۲۰۰۰ سال ادامه داشت، شهر شوش بود، هرچند که این شهر، دومین پایتخت ایلامیان بود. شهری که بقایایش هنوز هم باقی است و در منطقه‌ای به همین نام خودنمایی می‌کند، به ویژه زیگورات چغازنبیل. از یافته‌های این محوطه باستانی ارزشمند و شهری که احاطه‌اش کرده، اطلاعات زیادی درباره باورها و زندگی ایلامیان به دست آمده است.

بعد از ایلامیان، نوبت به اتحادیه ملی مادان می‌رسد. پایتخت این امپراطوری شهر هگمتانه بود. هگمتانه را اکباتان هم می‌خوانند و همان همدان امروزی است. مورخین یونانی، هگمتانه را قلعه‌ای تودرتو و هفت لایه توصیف کرده‌اند که درونی‌ترین قلعه، متعلق به پادشاه بوده است. بعد از سقوط مادها، هگمتانه یکی از ساتراپ‌های هخامنشی می‌شود.

پایتخت‌های ایران از شروع امپراطوری هخامنشی تا حمله اسکندر

هخامنشیان پایتخت‌ها، یا مراکز حکومتی متعددی داشتند. از انشان (انزان) که اولین خاستگاه آنهاست گرفته تا تخت‌جمشید که همچنان درباره پایتخت بودن آن بحث می‌شود (چون بعضی از پژوهشگران معتقدند تخت‌جمشید صرفا مکانی تشریفاتی بوده است و پایتخت محسوب نمی‌شود). مثلا هگمتانه را پایتخت تابستانه هخامنشیان می‌دانند و از بابل، شوش و پاسارگاد هم به عنوان پایتخت‌های دیگر هخامنشیان، در طول دوره‌های مختلف نام می‌برند. اما بی‌شک، مشهورترینِ آنها تخت جمشید است. مجموعه‌ای از کاخ‌ها با کاربری‌های گوناگون و شهری که اطرافشان بوده است. شهر سه بخش ارگ، شهرستان و بیرون داشته که مرکز حکومتی آن ارگ بوده و روی صفه سنگی از کوه رحمت قرار گرفته است.

حمله اسکندر و حکومت‌های پس از آن

پس از حمله اسکندر ، حکومت ایران به سلوکوس رسید و سلسله سلوکیان آغاز شد. سلوکوسِ اول، شهری در کرانه رود دجله ساخت و نام آن را سلوکیه نهاد. این شهر همراه تیسفون بخشی از هفت شهری شد که مدائن را ساختند. بعد از سلوکیان، نوبت اشکانیان بود که حکومت را برعهده بگیرند. اشکانیان هم مانند هخامنشیان، چندین پایتخت در دوره‌های مختلف داشتند. صددروازه، نسا و تیسفون از پایتخت‌های اصلی اشکانیان بودند. صددروازه اولین پایتخت اشکانیان بود، هر چند که برخی محققین نسا را اولین پایتخت اشکانیان می‌دانند. با سقوط اشکانیان، ساسانیان به حکومت می‌رسند. پایتخت ساسانیان ابتدا استخر و بعد از آن تیسفون بود. استخر در مرودشت استان فارس امروزی است و تیسفون هم در عراق امروزی و ۳۵ کیلومتری بغداد است. متأسفانه به جز طاق کسری، چیز زیاد دیگری از این شهر باستانی باقی نمانده است.

اسلام و حکومت‌های متعدد اما ناپایدار

بعد از حمله اعراب و تسخیر ایران، کشور ابتدا تحت سلطه خلفای اموی و بعد عباسی قرار گرفت. مرکز حکومت خلفای عرب در ایران، عمدتا منطقه خراسان بود. در زمان مأمون، حکومت خراسان به سردار لشکر طاهر رسید که منجر به شکل‌گیری حکومت طاهریان شد. حکومتی که نزدیک به ۵۰ سال دوام آورد و مهم‌ترین شهرهای تحت سلطه‌اش مرو، بلخ و نیشابور بودند. طاهریان شاید اولین حکومت ایرانی بودند، امّا همچنان زیر نظر خلفای عباسی قرار داشتند. یعقوب لیث صفاری، علیه خلفای عباسی شورید و  اولین دولت مستقل ایران را حدود سال ۲۵۹ هجری قمری تشکیل داد. پایتخت صفاریان، شهر زرنگ بود که امروز شهری مرزی میان ایران و افغانستان است.

سامانیان در زمان قیام یعقوب، حکومت بخشی از منطقه را برعهده داشتند. حتّی به دلیل تحریکات خلیفه، جنگی میان سامانیان و عمرو برادر یعقوب اتفاق افتاد. سامانیان اندک اندک قدرت گرفته و سرزمین‌های اطراف را اشغال می‌کنند. آنها تا حدود اصفهان و کرمان و زنجان هم پیش می‌روند و در نهایت، بخارا را به عنوان پایتخت انتخاب می‌کنند. سامانیان هم مانند طاهریان، مطیع خلفای عباسی بودند. وضع به همین منوال ادامه داشت تا دیلیمان سرکار آمدند. خاندانی از نواحی کوهستانی گیلان که تا ۴۴۸ هجری قمری حکومت ایران را به دست داشتند. فرزندان ماهیگیری به نام بویه که حکومت ری، شیراز و بغداد را به دست گرفته و نسل‌های بعد آن را گسترش دادند.

تاراج ایلخانان شرق و حکومت‌های جدید

ساسانیان همیشه مراقب بودند که جلوی حملات اقوام شرقی را بگیرند. با انقراض ساسانیان، نبودن حاکمیت یکپارچه و ضعیف شدن مرزهای شرقی، راه برای اقوام مهاجم شرقی باز شد. یکی از اولین گروه‌های مهاجم، سربازان ترک‌نژادی بودند که حکومت غزنویان را تشکیل دادند. آنها با شکست سامانیان، قلمرو آنها را تحت سلطه گرفتند و خود را مطیع خلفای عباسی اعلام کردند. پایتخت آنها غزنین افغانستان و لاهور پاکستان بود و تا حدود سال ۴۳۲ هجری قمری به مناطق شرقی ایران حکومت می‌کردند.

بعد از غزنویان نوبت به سلجوقیان رسید که اولین دولت مقتدر، طولانی و وسیع ایران بعد از اسلام بودند. آنها از وزرای ایرانی استفاده می‌کردند و در ۱۶۱ سالی که به ایران حکومت می‌کردند، چندین شهر را به عنوان محل حکومت انتخاب کردند که نیشابور، ری و مرو از جمله آنها است.

ایران در دست مهاجمان مغول

حمله مغول‌ها به ایران را به دو دوره تقسیم می‌کنند: دوره اول، چیزی جز ویرانی به جا نگذاشت، اما در حمله دوم، مغول‌ها آمده بودند که بمانند. هلاکو خان بعد از حمله به ایران، حکومت ایلخانی را تشکیل داد. او و نوادگانش، شهرهای تبریز، مراغه و سلطانیه را به عنوان پایتخت انتخاب کردند. در این زمان و به لطف وزرایی همچون شیخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی، سازندگی‌های بسیاری رخ داد. با انقراض  ایلخانان، ایران وارد دوره فترت می‌شود، تا زمانی‌که تیمور لنگ به ایران حمله می‌کند و سلسله تیموریان به وجود می‌آید. تیموریان بیش از صد سال در ایران حکومت کردند و دو شهر هرات و سمرقند پایتختشان بود.

پایتخت‌های ایران در عصر معاصر

با شکل‌گیری دولت صفویه، ایران یک بار دیگر طعم یک حکومت یکپارچه را می‌چشد. صفویان چندین و چند پایتخت داشتند، ابتدا تبریز، بعد قزوین و در نهایت اصفهان. امنیت سیاسی و اجتماعی باعث شکوفایی هنر می‌شود و از این دوران آثاری به جا می‌ماند که مایه حیرت همه ما است.

قدرت بزرگ بعدی، افشاریان هستند که برای کشورگشایی و امن کردن مرزرها، پایتخت را به مشهد و کلات نادری می‌برند. بعد از آن هم زندیان را داریم که به شیراز، حال و هوای دیگری می‌دهند و در نهایت قاجاریانی که تهران را پایتخت می‌کنند.

شاید کمتر کشوری در دنیا این تعداد پایتخت را در سابقه تاریخی خود داشته باشد. اما در هر حال هر کدام از این شهرها در برحه‌ای از تاریخ محل حکومت حاکمانی بودند. جدول زیر خلاصه‌ای است. از مهم‌ترین پایتخت‌های ایران تحت سلطه مهم‌ترین حکومت‌ها:.

 

سلسله		مهم‌ترین پایتخت
۱.	ایلامیان	شوش
۲.	مادها	هگمتانه
۳.	هخامنشیان	انشان، هگمتانه، پاسارگاد، شوش، (تخت جمشید)
۴.	سلوکیان	سلوکیه
۵.	اشکانیان	نسا، صددروازه، تیسفون
۶.	ساسانیان	استخر، تیسفون
۷.	طاهریان	بلخ
۸.	صفاریان	زرنگ
۹.	سامانیان	بخارا
۱۰.	دیلمیان	ری، شیراز، بغداد
۱۱.	غزنویان	غزنین
۱۲.	سلجوقیان	نیشابور، ری، مرو
۱۳.	ایلخانیان	مراغه، تبریز، سلطانیه
۱۴.	تیموریان	هرات، سمرقند
۱۵.	صفویان	تبریز، قزوین، اصفهان
۱۶.	افشاریان	مشهد
۱۷.	زندیان	شیراز
۱۸.	قاجاریان	تهران

پایتخت شدن شهرها، سبب می‌شد حتّی در دوره‌ای کوتاه، رونق به شهر بیاید و شکوفا شود. بیشتر شهرهایی که در دوره‌ای پایتخت بودند، امروز هم جزو کلاشهرها محسوب می‌شوند چون در دوره‌ای به آن‌ها توجه و رسیدگی شده. از این میان، تعدادی از شهرها هم بودند که با وجود قدرت گرفتن و رونق فراوان، در اثر حمله مهاجمان یا بلایای طبیعی شکوهشان در هم شکست و ویرانه شدند و سال‌ها طول کشید تا دوباره به حیاتشان برگردند، مثل ری که جزو شهرهای بسیار مهم بود امّا زلزله باعث ویرانی‌اش شد.