حکومت اتابکان آذربایجان یا ایلدگزیان را شمس الدین ایلدگر از بطن ساختار حکومتی سلجوقیان بنیان نهاد آنها امیرانی ترک نژاد بودند که خاستگاه غلامی داشتند. گروهی از آنها به سه سبب محبت و التفات مخدومان و صاحبان خود یا بر اثر بروز کفایت و لیاقت از مرتبۀ غلامی ارتقاء یافتند و در دستگاه سلطان یا سپاه به مقامات عالی رسیدند. به رسم و عادت سلاجقه که شاهزادگان خردسال را هنگام فرستادن به حکومت ولایات به مردی کافی و لایق می‌سپردند، عده ای از این غلامان به چنین کاری گمارده شدند که ایشان را به ترکی اتابک (اتابیک) می‌گفتند.
یکی از این اتابکان شمس الدین ابوبکر ایلدگز اتابک شاهزاده ارسلان بود که دولت اتابکان آذربایجان را تأسیس کرد اتابکان آذربایجان به نام خود سکه زدند و خطبه خواندند و از حدود سال ۵۴۱-۶۲۲ ه.ق بر اران و بخشهایی از آذربایجان و منطقه جبال فرمان راندند آنها در دوره ای به نام سلاطین سلجوقی کل قلمرو سلجوقیان عراق را در دست داشتند. ایلدگزیان چندین دهه بر ناحیه وسیعی از شمال غرب ایران به طور مستقل حکومت کردند و نقش آنها به عنوان مدافعان مردم مسلمان در مقابل گرجیان اهمیت تاریخی بسزایی دارد.
از این خاندان شش تن در قلمرو جغرافیایی یاد شده نزدیک به ۸۵ سال فرمان راندند و دو تن از امیران تحت حاکمیت این خاندان حدود ۳۶ سال از طرف آنها حکومت ارسباران و اهر را برعهده داشتند و تا یورش مغولها به امارت در آن منطقه ادامه دادند. اتابکان آذربایجان به ویژه ایلدگز جهان پهلوان و قزل ارسلان در تاریخ ادبیات فارسی نام آورند و علتش شعرای نام آوری است که مدح آنان گفته‌اند که در بخش میراث فرهنگی اتابکان آذربایجان درباره آنان خواهیم گفت. فرمانروایان اتابکان آذربایجان 👇👇👇
۱. شمس الدین ایلدگز
۲.نصرت الدین جهان پهلوان محمد
۳. مظفر الدین قزل ارسلان عثمان
۴ نصرت الدین ابوبکر
۵ مظفر الدین ازبک
۶. اتابک خاموش قزل ارسلان
میراث فرهنگی اتابکان آذربایجان
اوضاع نابسامان سیاسی و اجتماعی خراسان در اواخر سده ۶ ه.ق و گسترش قلمرو امپراتوری سلجوقی در غرب ایران به حدود آسیای صغیر، اثراتی در پی داشت که یکی از آنها انتقال کانون شعر و ادب فارسی به آذربایجان و مهاجرت بسیاری از شاعران فارسی زبان خراسان به تبریز و در رأس آنها اسدی طوسی بود، که موجب تحولات قابل توجه در شعر و ادب فارسی ترویج زبان فارسی دری و پیدایش سبک ادبی حوزه آذربایجان شد.با آغاز سده ۶ ه.ق/ ۱۲م و روی کار آمدن دو حکومت اتابکان آذربایجان و شروانشاهان شعر و ادب فارسی در ناحیه قفقاز و آذربایجان رونق گرفت و شاعرانی چون نظامی گنجوی خاقانی شروانی ، مهستی گنجه ای و فلکی شروانی در عرصه ادب ایران گام نهادند.
در این دوره اران و شروان و آذربایجان به سبب حمایت حاکمان از ادب جذابیت خاصی برای شاعران داشت. در واقع اتابکان آذربایجان دوستدار شعر و ادب بودند و با ادبا و شاعران نشست و برخاست داشتند و از آنها حمایت میکردند شعر در این دوره رونق یافت و به اوج شکوفایی رسید. دربار اتابکان نیز در این دوره مأمن و محل توجه شعرای مختلف بود طوری که بسیاری از شاعران بزرگ ایران در مدح ایشان شعر سروده‌اند. بعضی محققان این دوره را در رنسانس آذربایجان تلقی کرده‌اند.به نوشته ریپکا ماورای قفقاز و آذربایجان نمونه ای از منطقه ای به شمار میروند که گروهی از شعرای متجانس در آن پرورش یافتند و این تنوع شخصیت و اندیشه برای خود ویژگیهای منحصر به فردی دارد شعر این ناحیه نمونه ای از فرهنگ پیشرفته آن است.
شاعران این دوره و این سرزمین نومایه و اصیل بودند و سبک ،بیان واژگان و مضامین شعری آنان ویژگیهای خاص داشت. مکتب شعری آذربایجان در سده ۶ ه.ق / ۱۲م و اوایل سده ۷ ق/۱۳م شعرای پرآوازه‌ای تربیت کرد که هر یک آثار بسیار مهم از خود برجای گذاشتند. پس از چند دهه شاعرانی چون نظامی گنجوی، خاقانی شروانی، مجیرالدین بیلقانی و فلکی شروانی مقلدان زیادی یافتند در واقع زبان فارسی متکامل و شکوفای این دوره مدیون شعرای مکتب آذربایجان است. اتابکان آذربایجان نه تنها شعر دوست و مشوق شعرا بودند بلکه در رواج و شکوفایی نثر فارسی نیز اهتمام و سعی وافر به کار می‌بردند.
به روایت سعدالدین وراوینی بازنگاشته مرزبان‌نامه در نیمه اول سده ی ۱۳م از گویش طبری باستان به زبان پارسی دری پس از دویست و اندی که از تاریخ تألیف آن به قلم مرزبان بن رستم یکی از شاهزادگان طبرستان میگذشت به خواجه جهان ابوالقاسم ربیب‌الدین هارون بن علی بن ظفر دندان، وزیر اتابک ازبک که سعدالدین از نظر کردگان درگاه این وزیر دانش پرور بود اهدا شد بسیاری از مؤلفان و شعرای آذربایجان آثار خود را به اتابکان معاصر خود که دوستدار علم و ادب بودند تقدیم کرده اند در موزه بریتانیا اثری به نام مونس نامه موجود است که حاوی روایات حکایات ولطایف است در این کتاب نام شش اثر را که به ایلدگزیان تقدیم شده است می‌یابیم.
