مسجد صورتی، شاهکار معماری
شیشه‌های رنگی، نور را بازتاب می‌دهد و رنگ صورتی که بر پهنای مسجد غالب شده، خود را به فرش‌ها و فضای داخل رسانده و زیبایی خیره کننده را مهمان چشمان بازدیدکنندگان می‌کند. زیبایی محض در این فضای معنوی، حاصل تبلور نور و رنگ است و همین درخشش بی حد، پای گردشگران بی‌شمار داخلی و خارجی را به شیراز باز کرده است.
شاید یکی از دلایل مهم برای ترغیب افراد به شیرازگردی در کنار زیارت حضرت شاه‌چراغ (ع) و بازدید از آرامگاه حافظ و سعدی، دیدن مسجد نصیرالملک باشد. بدون اغراق یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های دیدنی این شهر، مسجد نصیرالملک است، مسجدی که بی‌شک مهر شاهکار معماری قاجاریه را بر پیشانی دارد. در این مطلب، علاوه بر آشنایی با جزئیات کمتر شنیده شده از معماری این مسجد، با چند گردشگر خارجی هم صحبت شده‌ایم که در چند سال اخیر به این مسجد آمده‌اند و توصیفات جالبی درباره آن دارند.
زیباترین مسجد ایران
آن چه باید درباره تاریخچه این بنا که ساختش بیش از ۱۲ سال طول کشیده، بدانید.
مسجد نصیرالملک یا مسجد صورتی، یکی از مساجد قدیمی شیراز است که از دیدگاه کاشی‌کاری، ارزنده‌ترین مسجد ایران و از دیدگاه ساختمان‌سازی به ویژه مقرنس (نوعی تزیین حجمی و طاقچه‌بندی آذینی که در زیر گنبد‌ها یا نیم‌گنبد‌های روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی و … دیده می‌شود) در جهان بی‌مانند است.
همان‌طور که گفته شد، در این مسجد از شیشه‌های رنگی استفاده شده و به دلیل نور‌های رنگارنگی که از پشت شیشه‌های آن در طول روز به داخل راه می‌یابد و زیبایی خاصی که در فضای مسجد خلق می‌شود، معروف شده است. از آن جا که شیشه‌های قرمز بر سایر رنگ‌ها غلبه دارند، پرتو طلایی رنگ خورشید با سرخی شیشه‌ها در هم می‌آمیزد و سبب می‌شود صحن مسجد به رنگ صورتی دیده شود. به همین دلیل است که این مسجد به نام مسجد صورتی در دنیا معروف شده است.
ثبت شدن به عنوان آثار ملی در سال ۸۵
در خور ذکر است مسجد نصیرالملک در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۵۸ با شماره ۳۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مساحت آن ۲۸۹۰ متر مربع و زیربنای آن ۲۲۱۶ متر مربع است. به گفته بسیاری از گردشگران و البته معماران، این مسجد زیبا در فهرست زیباترین مساجد جهان در رتبه نخست قرار می‌گیرد.
این مسجد کجاست؟
مسجد صورتی در محله گود عربان در نزدیکی شاه چراغ و در کوچه نصیرالملک قرار دارد. با ورود اسلام به ایران، نقش مسجد‌ها پر رنگ شد و مسجد نصیرالملک هم به عنوان یکی از اثرگذارترین پایگاه‌ها در فرهنگ و مکتب اسلامی شناخته می‌شود. البته این مسجد تنها نیست و مجموعه شاهکار‌های معماری نصیرالملک عبارتند از خانه‌ای قدیمی که در گذشته مسکونی بوده است، حمام، آب‌انبار و …. متأسفانه بخش بزرگی از این مجموعۀ باشکوه طی گسترش شهر شیراز و در اثر خیابان‌سازی و احداث ساختمان‌های مدرن از بین رفته است. از خانۀ قدیمی نصیرالملک تنها تالار اصلی بنا، بخشی از حیاط اندرونی به علاوۀ بخش بیرونی و زیرزمین باقی مانده است. این خانه قدیمی روزگاری سرای خاندان نصیرالملک بوده است.
چه کسی آن را ساخته؟
این بنا به دستور میرزا حسن علی خان ملقب به نصیرالملک، ساخته شده و معماری آن کار محمد حسن معمار بوده است. ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۵۵ تا ۱۲۶۷ خورشیدی به طول انجامیده، همچنین در و پنجره‌های رنگین شبستان این بنا توسط دو استاد بزرگ نجار شیرازی به نام‌های استاد محمد جعفر و استاد محمد رحیم در زمان احداث این بنا ساخته شده است.
مرمت این اثر باشکوه در ۲ دوره مرمت و نگهداری این بنای باشکوه با رعایت استاندارد‌های بین‌المللی از سال‌ها پیش آغاز شده است. طبق اسناد موجود، مسجد دارای دو دوره تعمیرات اصلی است. یک دوره مربوط به بیش از ۷۰ سال قبل است که ظاهرا به جز تعمیر پوشش کف، مرمت دیگری نداشته است. تعمیر دوم از سال ۱۳۷۰ آغاز شده و تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشته که تقریبا به مرمت همه جای بنا پرداخته شده است.
از ورودی اصلی تا ایوان‌ها و شبستان‌ها
روایتی از مشاهدات چند ساعته‌ام از حضور در مسجد صورتی که مملو بود از آثار شگفت‌انگیز و البته احساس آرامشی عجیب
بهترین زمان بازدید از این مسجد دو فصل پاییز و زمستان است، زیرا در فصل بهار و تابستان برای این‌که گرما به کاشی‌های مسجد آسیب نرساند، پرده‌ها را می‌کشند و در نتیجه نمی‌توانید چیزی از زیبایی رنگ‌ها ببینید. در ضمن اوایل صبح، بهترین وقت بازدید است. البته حالا که شرایط کرونایی است و توصیه می‌شود به سفر نروید، مشاهدات من از حضورم در این مسجد که قبل از شیوع کرونا اتفاق افتاده به همراه اطلاعاتی که توسط راهنمای گردشگری آن‌جا در اختیارم قرار گرفت، خواهید خواند.
تزیین ورودی با کاشی هفت رنگ
مسجد نصیرالملک به نوعی یکی از آخرین آثار زیبای معماری دوران قاجاریه است. جالب است بدانید بیرون از مسجد خبری از رنگ و نور نیست و برای دیدن طاق‌ها، نور و رنگ‌ها باید به شبستان‌های مسجد رفت، اما آرامش عجیبی را که در آن وجود دارد، می‌توان در جای جای آن با تمام وجود حس کرد. این مسجد یک سر در ورودی دارد و دو ورودی دیگر آن به کوچه جنوبی و به امامزاده جنب آن مرتبط است. ورودی اصلی مسجد از کاشی هفت رنگ با تزیینات فراوانی از گل سرخ و گل زنبق شیرازی است. از ورودی اصلی مسجد وارد هشتی می‌شویم که با یک پیچ ۹۰ درجه در سمت چپ به راهرویی می‌رسد که به حیاط مسجد وصل می‌شود. این هشتی با آجر ساخته شده است.
ایوانی که کاربری خاصی ندارد جز قرینه‌سازی!
حیاط این مسجد به شکل چهار گوش است که در میان آن یک حوض در مقابل ایوان مسجد احداث شده است. این مسجد دارای دو ایوان است. ایوان شمالی که با ارتفاع ۸ متر ساخته شده و ایوان جنوبی که فاقد کاربری خاصی است و به منظور قرینه‌سازی با ایوان شمالی ساخته شده است. طاق نمای سمت ایوان جنوبی به علت وجود دو در که یکی به داخل اتاق کوچک ایجاد شده و دیگری به گلدسته‌ها راه دارد، تقارن خود را از دست داده‌اند.
ایمن‌سازی ایوان‌ها برای مقابله با زلزله
همان‌طور که اشاره شد، مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای سه نیم طاق در سه طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد. طاق میانی، بلند و به طاق مروارید معروف است. بر دیوار‌های این طاق آیات قرآنی و احادیث نوشته و در سمت چپ آن نیز تاریخ ۱۲۹۹ ه. ق قید شده است. همچنین این ایوان دارای چهار غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس‌کاری و کاسه‌سازی پنج کاسه مزین شده است. در لابه لای آجر‌های بدنه این طاق، چوب‌هایی برای جلوگیری از لرزش زلزله کار گذاشته‌اند که نشان دهنده توجه به این مسئله در آن زمان است.
شبستان‌هایی که هوش از سرتان می‌برد
در این مسجد ۲ شبستان شرقی و غربی وجود دارد. شبستان شرقی یک شبستان زمستانی بوده که به سمت قبله است و در هوای بسیار گرم تابستان استفاده می‌شده و برای جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب طراحی شده است. در پشت این شبستان دری است که به چاه بزرگی باز می‌شود که به آن گاو چاه می‌گویند. این قسمت محل نگهداری حیوان آبکش بوده است. ایوان‌های این شبستان، مزین شده به آیات قرآنی و کاشی کاری‌هایی با نقش گل و بوته. هفت ستون ساده در آن استفاده شده و سقف این شبستان هم مزین به کاشی کاری معلقی است.
البته شبستان شرقی، زیبایی شبستان غربی را ندارد. شبستان غربی یکی از زیباترین شبستان‌های مساجد ایران است که با تزیینات کاشی و آجر، با نقاشی‌هایی از گل سرخ کار شده بود، اما تعمیراتی در حدود ۷۰ سال قبل روی آن انجام شد که کاشی فیروزه‌ای روی آن را پوشاند. نکته جالب توجه و حیرت‌انگیز این است که شبستان غربی هفت درگاه دارد و این هفت درگاه را به صحن مسجد مرتبط می‌کند. هرکدام از این درگاه‌های هفت‌گانه دری چوبی دارند و با شیشه‌های رنگی مزین شده‌اند. همچنین این شبستان دارای ۱۲ ستون به نیت ۱۲ امام (ع) است و پوشش آجری زیبایی با جزئیات فراوان دارد.
در انتهای ستون‌ها، یک محراب زیبا به چشم می‌خورد. منظره فوق العاده‌ای را که بعد از عبور نور آفتاب از شیشه‌های رنگی به داخل شبستان و روی کف زمین و ستون‌ها می‌افتد، در هیچ تابلوی نقاشی نمی‌توانید ببینید. سنگ‌تراشی‌ها و نقش و نگار‌های شبستان غربی از مسجد وکیل شیراز و همچنین مسجد مشیر این شهر الهام گرفته است. این سنگ‌تراشه‌ها از سنگ گندمک یکپارچه ساخته شده‌اند. در واقع سنگ گندمک یکپارچه با ظرافت خاصی تراش خورده و این سنگ‌تراشه‌های باشکوه را پدید آورده است. این همه زیبایی و جلا در یک شبستان جمع شده است و به حق چشم‌ها را به خود خیره می‌کند.
این شبستان به واسطۀ اصول خاص معماری که در آن به کار گرفته شده، خنک‌تر از شبستان شرقی است. به همین دلیل در تابستان‌ها بیشتر استفاده می‌شود و شبستان تابستانه نام گرفته است. رنگ فیروزه‌ای که به منظور کف‌پوش در شبستان غربی به کار رفته است، به احساس خنک‌بودن در فصل تابستان کمک می‌کند. در واقع می‌توان گفت در این مسجد با استفاده از اصول فنگ‌شویی و تأثیر رنگ‌ها به یک طراحی ویژه و تأثیرگذار دست یافته‌اند.
نظر خارجی‌ها درباره این مسجد
گردشگرانی از هلند، دانمارک و ترکیه از این بنای باشکوه ایرانی و خاطرات‌شان از بازدید آن می‌گویند.
هر ساله تا قبل از شیوع بیماری کرونا، گردشگران خارجی زیادی از کشور‌های مختلف به شیراز سفر می‌کردند. مدتی پیش از شیوع کرونا به سراغ بعضی از آن‌ها رفتیم که در اینستاگرام‌شان، تصاویری از حضورشان در مسجد صورتی را به اشتراک گذاشته بودند. در ادامه، نظرات آن‌ها درباره این معماری باشکوه ایرانی را خواهید خواند.
این مسجد انسان را به فکر فرو می‌برد
چه کسی از کجا؟ «آنور»، ترکیه
آنورگردشگری ترک است. او در سفری که به ایران داشته، به شیراز هم رفته و از مسجد صورتی بازدید کرده است. این گردشگر خارجی درباره مسجد نصیرالملک می‌گوید: «این مسجد شیشه‌هایی دارد که آن جا را به طرز باشکوهی با رنگ‌های جذاب و دیدنی رنگ‌آمیزی کرده است. دیدن این مسجد تاریخی انسان را به قرن‌های گذشته می‌برد. این مسجد انسان را به فکر فرو می‌برد که بشر چطور توانسته از روح زیبایی خدا بهره بگیرد و خدا چطور این توانایی را به انسان داده که این اثر زیبا را بسازد!»
احساس خوب در آن جا بودن را باید تجربه کرد
چه کسی از کجا؟ باریس، ترکیه
باریس شهروند دیگری از ترکیه است که درباره این مسجد می‌گوید: «بازدید من از مسجد نصیرالملک، تجربه‌ای خارق العاده بود. این مکان مقدس با نور‌های زیبا احاطه شده و وقتی آن جا هستی، فکر می‌کنی این نور‌ها مستقیما از خود بهشت به داخل مسجد هدایت شده‌اند! زیبایی که این نور‌های رنگارنگ می‌آفرینند به سختی با زیبایی‌های دیگر مکان‌ها در جهان قابل مقایسه است. من به همه پیشنهاد می‌کنم که از این مکان مقدس دیدن و احساس خوب در آن جا بودن را تجربه کنند.»
عاشق رنگ‌های این مسجد شدم
چه کسی از کجا؟ گری، هلند
خانم گری، گردشگر اهل هلند است که درباره مسجد نصیرالملک می‌گوید: «روزی که ما به مسجد رفتیم، بسیار شلوغ بود! اما من آن جا را دوست داشتم، زیرا این مکان عبادت، نمونه بسیار دیدنی از پیوند فرهنگ و هنر بود. این مسجد واقعا زیبا بود و من عاشق ترکیب رنگ‌هایش شدم! در آن‌جا نور ملایم پنجره‌ها به درون مسجد می‌تابد، گل‌ها، منظره‌ها، معماری و … بسیار زیبا هستند. چند تکه چوب هم در دیوار‌ها وجود دارد تا از بنا در برابر زلزله محافظت کند که برایم جالب بود. نکته آخر هم این‌که، این مسجد یک میراث فرهنگی مهم است. به فرهنگ عالی و زیبای خود افتخار کنید.»
نمی‌توانم آن‌جا را توصیف کنم
چه کسی از کجا؟ جاکوب، دانمارک
جاکوب جوانی اهل دانمارک است. او درباره خاطراتش از سفر به این مسجد می‌گوید: «آن‌جا برای من قابل توصیف نیست، زیرا این مسجد شبیه مساجد معمولی دیگر در سراسر جهان نیست. وقتی نور به پنجره‌ها می‌تابد و آن‌ها را رنگ‌آمیزی می‌کند، بسیار زیباست و دیدن آن تجربه منحصر به فردی به حساب می‌آید که قابل توصیف نیست. من جا‌های زیادی را در دنیا
دیده ام، اما هیچ‌کدام‌شان به آن زیبایی نبوده و به نظرم بعید است جایی زیباتر از مسجد صورتی در عمرم ببینم.»
