۱۱ ویژگی نفس اماره در بیان امام سجاد (ع)
در فرازی از مناجات امام سجاد علیه‌السلام، ۱۱ خصلت منفی به “نفس اماره” نسبت داده شده است
مناجات خمس عَشَر «پانزده‌گانه» مجموعه‌ای از مناجات‌ها و ادعیه امام سجاد علیه‌السلام است. اسامی این پانزده دعای شریف عبارتند از مناجات التائبین (توبه کنندگان)، الشاکین (شاکیان) مناجات الخائفین: (ترسیدگان)، مناجات الراجین: (امیدواران)، مناجات الراغبین: (دلدادگان)، مناجات الشاکرین: (شاکران)، مناجات المطیعین: (فرمانبران)، مناجات المریدین: (ارادتمندان)، مناجات المحبین: (دوستداران)، مناجات المتوسلین: (توسل کنندگان)، مناجات المفتقرین: (نیازمندان)، مناجات العارفین: (عارفان)، مناجات الذاکرین: (یادکنندگان)، مناجات المعتصمین: (پناهجویان) و مناجات الزاهدین: (پارسایان).
در فراز از مناجات «شاکیان» می‌خوانیم «إِلٰهِى إِلَیْکَ أَشْکُو نَفْساً بِالسُّوءِ أَمَّارَهً، وَ إِلَى الْخَطِیئَهِ مُبادِرَهً، وَ بِمَعاصِیکَ مُولَعَهً، وَ لِسَخَطِکَ مُتَعَرِّضَهً، تَسْلُکُ بِى مَسالِکَ الْمَهَالِکِ، وَ تَجْعَلُنِى عِنْدَکَ أَهْوَنَ هَالِکٍ، کَثِیرَهَ الْعِلَلِ، طَوِیلَهَ الْأَمَلِ، إِنْ مَسَّهَا الشَّرُّ تَجْزَعُ، وَ إِنْ مَسَّهَا الْخَیْرُ تَمْنَعُ، مَیَّالَهً إِلَى اللَّعِْبِ وَاللَّهْوِ، مَمْلُوَّهً بِالْغَفْلَهِ وَ السَّهْوِ، تُسْرِعُ بِى إِلى الْحَوْبَهِ ، وَ تُسَوِّفُنِى بِالتَّوْبَهِ»؛ یعنی معبودم، از نفسی که فراوان به بدی فرمان می‌دهد به تو شکایت می‌کنم، همان نفسی که شتابنده به‌سوی خطا و آزمند به انجام گناهان و در معرض خشم توست، نفسی که مرا به راه هلاکت می‌کشاند و هستی‌ام را نزد تو از پست‌ترین تباه‌شدگان قرار می‌دهد، بیماری‌هایش بسیار، آرزویش دراز است، اگر گزندی به او رسد بی‌تابی می‌کند و اگر خیری به او رسد از انفاقش دریغ می‌ورزد، به بازی و هوسرانی میل بسیار دارد، از غفلت و اشتباه آکنده است، مرا به‌سرعت به‌جانب گناه می‌راند و با من در توبه و ندامت امروز و فردا می‌کند.
در این فراز از مناجات، ۱۱ ویژگی منفی به “نفس اماره” نسبت داده شده است که عبارتند از امر به بدی، مبادرت به خطا، ولع داشتن به معصیت، بیماری (معنوی) زیاد، آرزوهای درازمدت، جزع و فزع هنگام روی آوردن شرّ و بدی، عدم انفاق هنگام روی آوردن خیر و خوشی، میل به لعت و لهو، زیادیِ غفلت و خطا، سرعت در انجام کار گناه و تعلل در گناه. در کنار اینها، سه اثر وضعیِ نفس اماره بیان شده که شامل در معرضِ خشم خدا قرار گرفتن، سوق دادن به‌سوی مهلکه‌های دنیا و خوار شدن نزد درگاه الهی است.
اما بر اساس آیات قرآن، چند نوع نفس بر انسان اثر می‌گذارد: اول، نفس لوّامه که ملامتگر انسان است، خواه از شرارت‌ها به‌سوی خوبی‌ها و یا ملامت برای ایجاد طمع نسبت به انجام کارهای خیر بیشتر. دوم، نفس مطمئنه که طبق احادیث، مصداق بارز آن، امیر مؤمنان علیهم‌السلام یا امام حسین علیه‌السلام است، به معنای نفسی که انسان را در تمام تلاطم‌های زندگی حفظ می‌کند و هیچ گاه دچار تزلزل و لغزش در ایمان و شخصیت نمی‌شود. سوم، نفس أماره یا «أماره بِالسّوء» که انسان را مدام در آستانه انجام افعال و کارهای منفی قرار می‌دهد. عامل تقویت نفس اماره هم ابلیس است و اوست که منشأ تمام شرارت‌ها و بدی‌هاست. این نفس در انسانی که یله و رها زندگی کرده، نسبت به امور معنوی و احکام شرعی بی‌قید عمل کند، اثرگذار خواهد بود و در واقع چنین فردی راه شیطان را به‌روی خود باز می‌کند. عموم ما انسان‌ها از این امر مستثنی نیستیم، لذا امام سجاد علیه‌السلام در قالب مناجات، از یک سو به ما آسیب‌های نفس اماره را متذکر می‌شوند و از دیگر سو به ما می‌آموزند باید از شرّ این نفس به خداوند پناه برد.
