تپه گنج دره -هزاره نهم تا هفتم پیش از میلاد
این تپه در ۱۰ کیلومتری مسیر هرسین به کرمانشاه قرار دارد و معرف دوره نوسنگی است. بیشتر بناهای این تپه در جهت جنوب شرقی، شمال غربی هستند. منازل با گوشه های زاویه دار کنار یکدیگر ساخته می شدند و کف آنها با گچ یا خاک پوشانده می شد تا نرم شود. دیوارها به روش چینه ساخته می شد که روی دیوار به خاطر استحکام بیشتر با کاهگل پوشانده می شد. این خانه ها به اوایل دوره نوسنگی تعلق دارند.
در لایه هایی از تپه که قدیمی تر بوده محلهای زندگی بسیار ساده بودند و فقط شامل حفره هایی در دل خاک هستند که انسانها در آنها زندگی می کردند.
سفالهای کمی از این تپه به دست آمده است. ابزارهای سنگی از سنگ چخماخ و پیکرکهای انسان و حیوان که از گل ساخته شده اند در گنج دره کشف شده است. در این تپه ۴۱ اسکلت انسان نیز کشف شد. بچه ها را در گوشه اتاقها به صورت جمع شده یا دراز کش و اجساد افراد بالغ را به صورت جمع شده دفن می کردند. در یک مورد یک فرد بالغ، یک نوجوان و یک کودک در تابوتی گلی دفن شده اند. تاریخ زندگی در این تپه از۸۵۰۰ پیش از میلاد تا ۶۵۰۰ پیش از میلاد است.
از گنج دره آثاری پیدا شده که نشان می دهد بز در ۱۰ هزار سال پیش از میلاد در این منطقه اهلی شده بود.
لایه های پایینی گنج دره متعلق به هزاره دهم پیش از میلاد است و فاقد معماری است در لایه های بالایی گنج دره به طور شاخص زندگی در هزاره هشتم دیده می شود.سنگ های آسیاب و کوزه های سفالی ۷۵۰۰ سال پیش از میلاد گنج دره نشان از تولید غذا توسط ساکنان این محل دارد. هنوز نمی دانیم آیا این گیاهان خوراکی کشت می شدند یا وحشی بودند. اما به طور حتم گوسفند و بز اهلی در این محل نگه داری می شد.
در یکی از لایه های پایینی، آثار آتش سوزی دیده می شود. از محل آتش سوزی دیوارهایی بدست آمده است که توسط آجرهای گلی نپخته ساخته شده بودند. روی دیوارها روکش گچی وجود داشت. این اتاقها نشان از استقرار دایمی در هاره هشتم پیش از میلاد دارند.
در یک اتاق مربع شکل متعلق به ۷۵۰۰پیش از میلاد سه خمره بزرگ سفالی قرار داشت. دو عدد از خمره ها به زمین وصل بودند و یکی دیگر آزاد بود و میتوانست تغییر محل دهد. این ظروف بزرگ سفالی پخته شده انبار نگه داری گیاهان بودند.
استقرار در گنج دره در ۷۰۰۰پیش از میلاد به پایان رسید. این زمان هم دوره ورود فرهنگ جدیدی به منطقه زاگرس است.
اشیا کشف شده
