چه سری در نقاشی ۳ هزار سالۀ «دست فرعون» نهفته است؟

طبق تحقیقی که در ۱۲ جولای ۲۰۲۳ در مجله‌ی PLOS ONE توسط فیلیپ مارتینز از دانشگاه سوربن فرانسه با همفکری همکاران دانشگاه لیژ بلژیک انتشار یافت، تکنولوژی عکس برداری شیمیایی قابل‌حمل قادر است جزئیات نهان در نقاشی‌های مصر باستان را هویدا سازد. 

این تصور وجود دارد که نقاشی‌های مصر باستان روندهای کاری بسیار رسمی بوده‌اند که حاصل‌شان تولید آثار هنری ماهرانه بوده است. با این حال، بیشتر مطالعات روی این نقاشی‌ها و روند خلق آن‌ها در موزه‌ها یا آزمایشگاه‌ها انجام می‌شود. 

اما در این مطالعه، مارتینز و همکارانش از دستگاه‌های قابل‌حمل برای تصویربرداری شیمیایی از نقاشی‌ها در بافت اصلی خودشان استفاده می‌کنند و می‌توانند روی تجزیه و تحلیل ترکیب رنگ و لایه‌بندی و شناسایی تغییرات ایجادشده در نقاشی‌های باستانی کار کنند. 

در این مطالعه دو نقاشی جزءبه‌جزء تجزیه و تحلیل شده است که هر دو در مقبره‌هایی در یک گورستان نزدیک رودخانه نیل قرار داشتند و قدمت آن‌ها به دوره رامسسی یعنی بیش از سه هزار سال قبل می‌رسد.

در نخستین نقاشی، محققان توانستند تغییرات ایجاد شده در موقعیت «دست» یک پادشاه را شناسایی کنند (تصویر نمایه). در حالیکه در نقاشی ابتدایی دست پادشاه فاصلۀ بیشتری از بدنش داشته است، در نقاشی مجدد، فاصلۀ دست او با بدنش کمتر می‌شود. دلیل این تغییر کوچک برای محققان نامشخص است اما هر چه که بوده قطعا دلیل مهمی پشت تغییر موقعیت دست در این نقاشی وجود داشته است.

در نقاشی دوم نیز، تجزیه و تحلیل‌ها، تغییرات متعددی را در نحوۀ ترسیم تاج و سایر اقلام شاهانه نشان داد که روی پرتره رامسس دوم به تصویر کشیده شده بود؛ مجموعه‌ای از تغییرات که به احتمال زیاد به تغییرات در معنای نمادین به مرور زمان مربوط می‌شود.

بر این اساس ما می‌دانیم که نقاشان باستانی مصر در حدود سه هزار سال قبل احتمالا بارها نقاشی‌هایشان را دستکاری می‌کرده‌اند و آن‌ها را بر حسب تغییراتی اجتماعی یا فرهنگی تغییر می‌داده‌اند. البته این هنوز یک حدس است و دلیل واقعی این تغییرات همچنان جای بررسی و تحلیل دارد.

تصور می‌شود چنین تغییراتی در نقاشی‌هایی از این جنس اتفاق نادری باشد، اما نظر محققان این است که درباره‌ی این اکتشافات بررسی‌های بیشتری باید انجام شود. بسیاری از ابهامات در مورد استدلال و زمان‌بندی تغییرات مشاهده‌شده هنوز مطرح است که شاید برخی از آن‌ها با تحلیل‌های آینده حل شوند. این مطالعه اثبات سودمندی فناوری تصویربرداری شیمیایی قابل‌حمل برای مطالعه نقاشی‌های باستانی در محل هم بوده است. 

نویسندگان این مطالعه افزودند: «این اکتشافات ضرورت تجزیه و تحلیل منظم و دقیق‌تر نقاشی‌های مصری با استفاده از خصوصیات فیزیکی‌شیمیایی را آشکار می‌کند.»