انقلاب درم و سرمای شدید در عهد شاه عباس دوم صفوی

• یکی از وقایع قابل توجه و مهم دوران پادشاهی شاه عباس دوم انقلابی است که به خاطر جریانات اقتصادی صورت گرفته است.

چگونگی این انقلاب اقتصادی- اجتماعی از میان اشعار شاعری به نام (ملا قدرتی) استنباط میشود که خلاصه آن را آقای ایرج افشار طی مقاله ای فرانسوی بیان کرده اند و در اینجا خلاصه ای از ترجمه فارسی آن را ذکر میکنیم.

علت بوجود آمدن این اوضاع در دوره شاه عباس دوم

ضرب بیش از اندازه سکه در دوره شاه عباس دوم منجر به سقوط وضع پول و طبعا موجب تورم و سختی معیشت میان طبقات مردم شده بود یگانه سندی که ما را بر این واقعه تاریخی مطلع میسازد ابیات شاعری به نام ملاقدرتی است که در تذکره نصرآبادی آمده است.

این شاعر از مردم اصفهان بوده و سال هایی ار عمر خویش را در هند گذرانده و به شغل بزازی مشغول بوده و بعد ها در همانجا فوت کرده است.

توضیح کوتاه درمورد منظومه ملاقدرتی

منظومه ای که در آن به تغییرات و سقوط وضع سکه اشاره شده مثنوی است در ۲۳ بیت که نصر آبادی آن را تحت عنوان (پول شکستن و سرمای زمستان) در تذکره خویش ضبط کرده است.

چند بیت این اشعار که مربوط به این دو واقعه(سرمای اصفهان و وضع پول) میباشد:

چه گویم از این چرخ ناقص عیار

 که بسته در عیش روزگار

         نشانده چنان بر چله مردمان

که گشتند چله نشین چون کمان

      به هر منقلی شعله یخ بسته بود

ز سرما بخاری زنخ بسته بود

    ز خواب گران فتنه بیدار شد

چو ماهی به مردم درم باز شد

        فلوس صفاهان چنان نارواست

که گویی به کیسه پول اژدهاست

       نگیرد گدا پول از پس پر است 

تو گویی مگر شیرش آدم خور است

 زمس آنچنان دهر در هم شده 

 که ماهی به زیرزمین خم شده 

(زر از دست مردم نگردد سفید)

که از دور کف میزند هر که دید 

چو شیر است نقش فلوس در این زمان

ز بیمش گریزند پیر و جوان 

مگر شاه عالم ز روی کرم 

کند خلق را شیر گیر درم

  به تاریخ این انقلاب( درم ) 

دلم داشته اندیشه از بیش و کم

توضیح در مورد این ابیات

مصراع آخر ابیات ماده تاریخ(شکست پول و انقلاب درم) در اصفهان است که مطابق حروف ابجد ۱۰۶۱ هجری میشود و از فحوای مضامین مجموعه مثنوی چنین استنباط میشود که در این سال سکه(پول) مسی چندان ضرب شده بود که مردم مانند ماهی که از فلس (پولک) پوشیده است از فلوس مسی درم باز شده بودند چندانکه پول طلا در مقابل فلوس مسی و به مصداق مصطلح اقتصادیون که میگویند (پول بد پول خوب را از میان میبرد) از دسترس خارج شده بوده به حدی که شاعر به این وضع اشاره کرده و گفته(زر از دست مردم نگردد سفید)

چند عکس از سکه های دوره شاه عباس دوم صفوی از جنس نقره

توضیحات دیگر نویسنده و شعری از صایب تبریزی

البته جنگ های متوالی و پرخرج که برای فتح قندهار در عهد شاه عباس دوم صفوی روی داد مسلما از موجبات اصلی این وضع پولی و اقتصادی است و طبیعی است که سختی ناشی از آن متوجه مردم شد و ظاهرا مورخان هم بدان اشاره نکرده اند.

شاید این بیت صائب  تبریزی نیز اشاره ای به همین مساله ( یعنی وضع ناگوار که از تورم در روحیات مردم موثر افتاده بود) دارد،  تا آنجا که شاعر به تعریفی سکه آهنی را به زر نزدیک دانسته یعنی بر جای آن نشانده:

سکه سان رویی از آهن به کف آور صائب

کاین متاعی است که امروز به زر نزدیک است

ادامه این بحران اقتصادی در سال های بعد و اصلاح آن

گفتنی است که این وضع ناپایدار پولی که تقریبا از حدود سال ۱۰۶۱ هجری شروع شده بود تا سال ۱۰۹۶ ادامه داشت و سید عبدالحسین خاتون آبادی در وقایع السنین ذیل سال ۱۰۹۶ هجری به اصلاح این وضع اشاره میکند.