معرفی بهترین منابع مطالعه تاریخ صفویه

 تاریخ نگاری عمومی

لبّ التواریخ

تالیف یحیی بن عبداللطیف قزوینی (۹۶۲ – ۸۸۶ ه-ق) از تواریخ عمومی که حوادث تاریخی را تا سال ۹۴۸ ه-ق دربردارد. قزوینی این اثر را در فاصله سال‌های ۹۴۴ تا ۹۵۷ ه-ق نگاشته و به بهرام میرزا، پسر شاه عباس اول تقدیم کرده است. از آنجا که مولف به عنوان وقایع نویس شاه اسماعیل اول در اکثر جنگ ها همراه او بوده و وقایع را از نزدیک مشاهده و به طور روزانه ثبت کرده، بر ارزش این اثر افزوده است.

سبک نگارش او ساده و روان است و در لابلای بیان مطالب تاریخی از آیات قرآنی و حدیث و شعر بهره جسته است. قزوینی از منابع مورد استفاده خود در این اثر سخن به میان نیاورده است. او کتاب خود را در چهار بخش نگاشته تاریخ ایران را از عصر سلسله پیشدادیان تا دوره صفویان در بر دارد. بخش اول، تاریخ پیامبر اکرم و ائمه معصومین (ع) بخش دوم در ذکر پادشاهان قبل از سلام در چهار فصل مشتمل بر سلسله های پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان.

این بخش بسیار مختصر است و تقریباً به ذکر نام پادشاهان هر سلسله و حکومت هر یک یا مهم ترین حادثه عصر آنها محدود می‌شود. بخش سوم در ذکر رخدادهای حکومت بعد از اسلام در سه مقاله و شش باب مشتمل بر خلفای راشدین، امویان، عباسیان و حکومت های صفاریان، غزنویان، سامانیان، آل بویه، سلجوقیان، اتابکان و خوارزمشاهیان، اسماعیلیان و حکومت های محلی نواحی مختلف چون فارس و کرمان و آذربایجان که بسیار مختصر به هر یک اشاره شده است.

ورود مغولان به ایران و حکومتهای جانشینان چنگیز تا به قدرت رسیدن صفویه نیز بخش‌های پایانی کتاب را تشکیل می‌دهد. در انتهای کتاب نیز شعرهایی از سلمان ساوجی درستایش خواجه غیاث الدین محمد وزیر آمده است. این اثر نخستین بار در سال ۱۳۱۴ در تهران به چاپ رسید. بعدها میرهاشم محدث آن را از روی نسخه های موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران تصحیح و درسال ۱۳۸۱ در انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر کرد.

خلدبرین

تألیف میرزا محمد یوسف قزوینی متخلص به واله، مولف کتاب خود را چه تاریخی عمومی است در زمان حکومت شاه سلیمان به سال ۱۰۷۸ ه – ق نگاشته و در تالیف آن از منابعی چون صفوه الصفا، حبیب السیر، احسن التواریخ، فتوحات امینی، عالم آرای عباسی، ذیل عالم آرای عباسی و بازنامه بهره برده است.

خلد برین مشتمل بر ۸ روضه و یک خاتمه است. روضه هشتم مربوط به تاریخ شاهان صفوی است و خود مشتمل بر هفت حدیقه است. هر حدیقه به نام یکی از پادشاهان صفویه از شاه اسماعیل تا شاه سلیمان است. حدیقه ششم و هفتم از روضه هشتم وقایع دوران شاه صفی و شاه عباس دوم را تا سال ۱۰۷۱ ه – ق در برمی‌گیرد. او در نگارش این بخش به دو کتاب ذیل عالم آرای عباسی و عباسنامه توجه نظر داشته، ولی دیده ها و شنیده های خود را نیز بر آن افزوده است.

حدیقه اول تا چهارم را میر هاشم محدث در سال ۱۳۷۲ در بنیاد موقوفات افشار به چاپ رساند و روضه ششم و هفتم را که شامل تاریخ تیموریان و ترکمانان است. در سال ۱۳۷۹ در انتشارات میراث مکتوب منتشر کرد. احمد سهیلی خوانساری قسمتی از حدیقه ششم از روضه هشتم را که در شرح پادشاهی شاه صفی است در سال ۱۳۱۸ چاپ کرد.محمد رضا نصیری نیز و وقایع دوران شاه صفی و شاه عباس دوم را با عنوان ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم در سال ۱۳۸۲ در انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر کرد.

حبیب السیر فی اخبار افراد البشر

از کتب مهم تاریخی قرن دهم هجری قمری تالیف خواندمیر، مورخ مشهور اواخر دوره تیموری و اوایل عهد صفوی است که در چهار جلد انتشار یافته که جلد چهارم آنان درباره شاه اسماعیل است. مولف، تحریر این کتاب را در سال ۹۲۷ ه-ق آغاز کرده و در ربیع الاول ۹۳۰ ه-ق به پایان برده است. او این اثر را برای غیاث الدین محمد بن یوسف حسینی از رجال معروف هرات آغاز کرد.

ولی چون در همان سال (۹۲۷ ه-ق) اوضاع هرات بر اثر حمله و استیلای عبیدالله خان ازبک آشفته شد، تالیف کتاب به تعویق افتاد. پس از رفع فتنه عبیدالله خان، خواند میر به فرمان کریم الدین خواجه حبیب الله ساوجی، وزیر دورمیش خان حاکم هرات، در سال ۹۲۸ ه- ق نگارش کتاب خود را ادامه داد و آن را به نام همان وزیر، حبیب السیر خواند.

مؤلف کتاب را با سبکی ساده و روان نگاشته است و اطلاعات ارزشمندی در ارتباط با زمان خود به خصوص حوادث مربوط به دوران سلطنت سلطان حسین میرزا بایقرا و شاه اسماعیل صفوی به دست می دهد. ذکر اطلاعات مفید در مورد رجال علم و ادب و ریاست و دینی و وزرا که خواندمیر آنها را در ذیل دوران‌های برخی از سلاطین آورده، سودمند است. و آن را از جمله منابع مهم در خصوص تاریخ رجال ساخته است.

جواهر الاخبار

تالیف بوداق منشی قزوینی و تاریخ عمومی از آغاز آفرینش تا سال ۹۸۴ ه-ق از منابع مهم دوران شاه اسماعیل و شاه طهماسب اول صفوی است. این کتاب مشتمل بر یک دیباچه، دو مقدمه و خاتمه است. مولف در دیباچه به شرح آفرینش عالم و آدم پرداخته و در قسمت مقدمه، اول پادشاهان قبل از اسلام را ذکر کرده است. مقدمه دوم اختصاص به پادشاه هان بعد از اسلام دارد و سرانجام بر اساس خاتمه، شرح حال سلاطین صفوی را آورده است.

او در بخشی از کتاب، اطلاعات مفیدی درباره زندگی و مقامات اداری به دست می دهد. مولف در آن، شرح احوال و حکمرانی دو طایفه ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو و همچنین بیان ظهور و بسط قدرت سلسله صفویه تا آغاز جلوس شاه اسماعیل دوم را آورده است. اشاره مولف به مطالب مهم تاریخی پرداختن به مسائل اجتماعی و اقتصادی و بیان برخی اصلاحات دیوانی مهجور، بر اهمیت این اثر از حیث مطالعات تاریخی افزوده است.

جواهر الاخبار اخبار در سال ۱۳۷۹ ه-ش توسط محسن بهرام‌نژاد تصحیح و با عنوان جواهر الاخبار بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا ۹۸۴ ه-ق در میراث مکتوب منتشر شد. محمدرضا نصیری و《کوئتچی هانه دا》 نیز این اثر را در سال ۱۹۹۹ میلادی تصحیح و در موسسه مطالعات فرهنگ ها و زبان های آسیا و آفریقا در توکیو منتشر کردند.

فتوحات شاهی

تالیف صدرالدین سلطان ابراهیم امینی هروی، از دیوانسالاران دربار سلطان حسین بایقرا که پس از فتح خراسان توسط شاه اسماعیل اول صفوی به خدمت او در آمد و در سال  ۹۲۷ ه- ق به امر شاه اسماعیل مأمور تالیف تاریخی درباره زندگانی وی شد و آن را فتوحات شاهی نامید.

کتاب از نوع تاریخ های عمومی است که از بدو خلقت بشر شروع شده و تا وقایع سال ۹۲۰ ه- ق را در بر می گیرد. مولف کتاب، خود را به دفتر تقسیم کرده است: دفتر اول از آفرینش آدم و نیاکان پیامبر تا زمان شاه اسماعیل اول که در آن به شرح احوال بزرگان صوفیه و صفویه همچون شیخ زاهد گیلانی، شیخ صدرالدین موسی و شیخ علی می‌پردازد. دفتر دوم شرح روی کار آمدن شاه اسماعیل اول، فتوحات و جنگ‌های او و حوادثی است که در روزگار او حادث شده تا سال ۹۲۰ ه-ق. اگرچه مولف در این اثر بیشتر به مسائل سیاسی و نظامی خاندان صفوی پرداخته ولی علاوه بر جنبه تاریخی، به لحاظ مطالعات جامعه شناختی نیز حائز اهمیت است. این اثر به کوشش دکتر محمدرضا نصیری در سال ۱۳۸۳ در انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر شد.

تاریخ ایلچی نظام شاه

تألیف خورشاه بن قباد الحسینی از مورخان درباره برهان شاه دکنی که در سال ۹۵۳ ه-ق از جانب برهان شاه دومین فرمانروا از سلاطین نظام شاهی احمد نگر در مقام سفارت به همراه هیئتی به ایران آمد و در قزوین به حضور شاه طهماسب اول رسید و مدت یک سال و نیم در اردوی عمان به همین سبب هیچی نظام شاه معروف شد خورشاه در دوران اقامت خود تاریخ ایلچی نظام شاه را که تاریخ عمومی است در یک مردم از عدم توجه و اهتمام به زبان ساده و روان تالیف کرد چنانکه خود نوشته در نگارش کتاب از منابعی چون حبیب السیر لب تواریخ، عیون التواریخ، شاهنامه قاسم گنابادی، روضه الصفا، جهان آرا، تاریخ گزیده، تذکره شاه طهماسب، تاریخ فیروزشاهی و غیره بهره برده و در این میان، از تذکره شاه طهماسب در بخش صفویه بیش از دیگر منابع سود جسته است.

مولف، نگارش کتاب خود را در سال  ۹۷۲ه-ق به پایان برده است. این اثر علاوه بر آن که در تاریخ ایران به ویژه صفویه ارزشمند است و حاوی نکات تازه‌ای است که در دیگر منابع نیامده، در بخش مربوط به هند و تاریخ شاهان دکنی نیز سودمند است. مبحث ششم این کتاب وقایع حکومت شاه اسماعیل را در بر می گیرد. این اثر توسط محمدرضا نصیری تصحیح و در سال ۱۳۷۹ در انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر شده است.

خلاصه التواریخ

تألیف قاضی احمد بن شرف الدین حسین حسینی منشی قمی، از مورخان مشهور عصر صفوی که مولف مطالب خود را از روزگار شیخ صفی الدین اردبیلی تا نخستین سال های پادشاهی شاه عباس اول به رشته نگارش درآورده است. اگرچه خود ادعا کرده تاریخ عالم را از هبوط آدم تا زمان خود یعنی روزگار صفویه در ۵ جلد نوشته است، ولی در هر صورت فقط جلد پنجم آن یعنی تاریخ صفویان موجود است. قمی این کتاب را به فرمان شاه اسماعیل دوم در سال ۹۸۴ه-ق آغاز کرده ولی اتمام کتاب تا سال ۹۹۹ ه-ق به طول انجامیده است. در این سال، مولف کتاب را به نام شاه عباس اول تالیف کرده است.

جلد پنجم خلاصه التواریخ که درباره تاریخ صفویان است مشتمل بر دو جلد است: جلد اول حاوی وقایع زمان شیخ صفی الدین تا مرگ شاه طهماسب اول و دوم و وقایع زمان شاه اسماعیل دوم را تا اوایل حکومت شاه عباس اول در بردارد. مؤلف وقایع مربوط به مشایخ صفویه را به اختصار بیان کرده، ولی وقایع دوران تشکیل حکومت صفوی را با شرح و بسط بیشتری نگاشته است.

این اثر به دلیل درج رویدادهای تاریخی عصر شاه اسماعیل دوم، شاه محمد خدابنده و شاه عباس اول سودمند و ارزشمند است. از ویژگی های مهم این کتاب، درج شرح حال شاعران و هنرمندان و ذکر آثار و اشعار آنان است. مؤلف تاریخ عالم آرای عباسی در تحریر اثر خود از این کتاب تاثیر پذیرفته است. خلاصه التواریخ توسط احسان اشراقی تصحیح و در دو جلد در انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده است.

 تاریخ نگاری سلسله ای

صفوه الصفا

تالیف درویش توکلی بن اسماعیل بن بزاز معروف به ابن بزاز اردبیلی، از مریدان شیخ صفی الدین اردبیلی است. مؤلف، این اثر را درسال ۷۵۹ ه- ق در احوال و اقوال و کرامات شیخ صفی الدین اردبیلی به رشته نگارش درآورده است.   صفوه الصفا زندگانی شیخ صفی الدین اردبیلی را از آغاز تا وفات به همراه شرح مختصری از زندگانی برخی خلفای زمان او در بر می گیرد. این کتاب، اثری مهم و سودمند برای بررسی زندگانی شیخ صفی الدین، آموزه های طریقتی، جغرافیای اندیشه ای صوفیانه زیر نفوذ و ارشاد او، چگونگی هماهنگی پیوند های خانقاه اردبیل و فرمانروایان آن روزگار و اوضاع اجتماعی مردم و به ویژه اردبیل است.

صفوه الصفا نخستین بار در سال ۱۳۲۹ ه- ق توسط احمدبن کریم تبریزی در بمبئی تصحیح و چاپ سنگی شد. سال ها پس از چاپ سنگی در سال ۱۳۷۳ غلامرضا طباطبایی مجد آن را تصحیح و در اردبیل منتشر کرد. مصحح در مقدمه خویش بر این چاپ، درباره اهمیت متن، نسخه های مورد استفاده و نسخه اساس چاپ انتقادی خویش سخن گفته و نیز داوری هایی درباره متن و پیشینه آن کرده است و در مورد اهمیت آن به عنوان اثری مهم درباره زندگی شیخ صفی الدین و سر چشمه ای در خور نگرش برای بررسی هایی در زمینه عرفان و مقامات عرفانی سخن گفته است. یکی از موضوعاتی که ایشان در مقدمه خویش به آن پرداخته، مسئله تحریف متن در روزگار صفویان است.[۱]

تاریخ دِیار بَکریه

تالیف ابوبکر طهرانی از دیوان سالاران و مورخان دربار اوزون حسن که مولف، آن را به فرمان اوزون حسن درباره تاریخ زندگی او نوشت ولی نتوانست آن را به انجام رساند؛ از این رو در دوران حکومت سلطان خلیل به فرمان او کتاب را به پایان رساند. او کتاب خود را در یک مقدمه و دو بخش با شرح زندگانی قراعثمان آغاز، سپس رویدادهای بعد از مرگ وی و اخبار فرزندان و نواده های او، یعنی دوره حمزه بیگ و جهانگیر بیگ را شرح داده است.

ویژگی این اثر به دلیل درج وقایع دوران حکومت آق قویونلوهاست. مولف به خاطر اطلاعات ارزنده‌ای که درباره اسکندر بیگ، جهانشاه و حسنعلی به دست می دهد، بر ارزش کار خود افزوده است. مولف بخش نخست کتاب را با شرح جنگ رستمیان  ترخان، فرمانده سپاه جهانشاه قراقویونلو با اوزون حسن آغاز و با شکست رستم ترخان به دست اوزون حسن در سال ۸۶۱ ه-ق به پایان می‌رساند. بخش دوم با بحث های مهمی درباره حکمرانان جغتای وقراقویونلو آغاز می شود. ابوبکر طهرانی در این بخش، پس از ذکر درگذشت شاهرخ، رویدادهای عراق، فارس، خراسان ماوراءالنهر را به تفصیل بیان کرده است.

این کتاب به دلیل اطلاعات سودمندی که درباره سازمان نظامی، سیاسی و اداری قراقویونلو ها و آق قویونلوها و نیز وضع مردم آناطولی شرقی و جنوبی در قرن نهم هجری قمری به دست می دهد، حائز اهمیت است. قاضی احمد غفاری در نگارش تاریخ جهان آرا، در بحث از آق قویونلوها مطالب راجع به ارتباط قراعثمان و اوزون حسن را از کتاب دیار بکریه نقل کرده است. اما بیش از همه روملو در تألیف کتاب خود احسن التواریخ از آن بهره برده است.

منجم باشی نیز در تحریر اثر خود، جامع الدول از این کتاب بهره برده است. اما نتوانسته عنوانش را مشخص کند و از آن با نام تاریخ بایندریه یاد کرده است. چاپ انتقادی کتاب دیار بکریه از  روی تنها نسخه به دست آمده و به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، با مقدمه و حواشی ارزشمند در آنکارا در ۱۹۶۲ – ۱۹۶۴ م/ ۱۳۴۱ – ۱۳۴۳ ه-ش در دو جلد به چاپ رسیده است. این چاپ بار دیگر در یک مجلد در تهران به سال ۱۳۵۶ منتشر شد.

تاریخ عالم آرای امینی

تألیف فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی، متخلص به امین، از دانشمندان و تاریخ نگاران ادیب قرن ۹ و ۱۰ ه-ق است. مولف، تاریخ عالم آرای امینی را به دستور یعقوب بیگ ترکمانان آق قوقونلو فرزند اوزون حسن نوشته است. این کتاب از منابع مهم تاریخی و ادبی زبان فارسی به شمار می رود. از آنجا که مولف، وقایع نگار دربار سلطان یعقوب بوده و رویدادهای دوران انحطاط تیموریان هرات و ظهور صفوریان  را نگاشته، بسیاری از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل و شیخ جنید را برای کسب قدرت سیاسی بیان کرده، این کتاب حائز اهمیت است.

خنجی سال آغاز تالیف کتاب را در جایی ۸۹۲ ه-ق و در جای دیگری  ۸۹۱ ه-ق آورده است. او کتاب خود را با دیباچه‌ای در مدح سلطان یعقوب آغاز کرده و با نثری بالنسبه   متکلف و دشوار و با سرودن اشعاری به زبان فارسی ممدوح خویش را ستوده است. سپس در بخشی با عنوان 《ذکر مناقب چهار یار ابرار》 به وصف خلفای راشدین پرداخته است.

او تمامی حکومت های ایران پس از انقراض خلافت عباسی تا روی کار آمدن آب قویونلوها را بررسی کرده و طلوع دولت آق‌قویونلو ها را تحلیل کرده است. بخش دوم کتاب با عنوان 《بیان خصایص و رفعت شان سلاطین بایندر خان》 نامیده شده که خنجی در آن اوصاف اشرف ملوک و پادشاهان آورده است. خنجی بخش بعدی عالم آرای امینی را《در محاسن ابوالنصر حسن خان و مجمل ذکر فتوح نامی و مساعی اسلامی آن پادشاه سامی》آورده و جلوس او را بر اساس آیه قرآنی به حساب جمل برده و آن را وعده الهی دانسته است.

پس از آن به بیان دلیل نامگذاری کتاب و《نامی ساختن آن را به القاب نامی عالیحضرت مالک پناهی…》پرداخته و با ذکر مناقب امیر کبیرالشان به پایان آورده است. مطالب تاریخ عالم آرای امینی با ذکر《وفات شاهزاده یوسف و ذکر اسباب مرض حضرت اعلی و ریختن گلبرگ جوانی از شاخ زندگانی》به پایان رسیده است. (وثوقی، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش ۱۵، ۱۳۷۷، ۶ – ۳) تاریخ عالم آرای امینی به دلیل شناخت طبقات اجتماعی، مناصب و  مشاغل دیوانی و اقوام آن روزگار را به خاطر درج وقایع فارس در این دوره که در دیگر منابع مطلبی در این خصوص نیامده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و یکی از منابع اصلی تاریخ اقتصادی و اجتماعی عصر آق قویونلو به شمار می‌رود. همچنین یکی از منابع قدیمی در مطالعه کاربرد سلاح های آتشین در جنگ ها است.

کتاب تاریخ عالم آرای امینی نخستین بار به تصحیح جان وودز در دو بخش انگلیسی (۱۴۱ صفحه) و فارسی (۵۶۳ صفحه) به چاپ رسیده است. پیشگفتار و مقدمه ویراستار و همچنین تلخیص پروفسور مینورسکی از اثر خنجی به زبان انگلیسی آمده و پس از آن متن اصلی به زبان فارسی آورده شده است. متن انگلیسی همراه با فهرست مندرجات و اعلام و متن فارسی بدون درج فهرست مطالب و اعلام به چاپ رسیده است. در سال ۱۳۸۲ نیز به کوشش محمد اکبر عشیق تصحیح و در نشر میراث مکتوب منتشر شد.

 جهانگشای خاقان

از تواریخ مهم عصر شاه اسماعیل اول صفوی است که مولف آن ناشناخته است. مولف در این اثر به تفصیل راجع به زندگانی شاه اسماعیل اول سخن گفته و شرح مختصری از نیاکان و اجداد وی به دست داده است. این کتاب در فاصله سال‌های ۹۵۵ – ۹۴۸ ه-ق تالیف شده و مولف در تحریر آن عمدتاً از کتاب حبیب السیر بهره برده و حتی در مواردی عیناً از آن رونویسی کرده است. همچنین از دیگر منابع صفوی چون صفوه الصفا، لبّ التواریخ، احسن التواریخ، فتوحات شاهی استفاده کرده ولی ذکری از آنها به میان نیاورده است. جهانگشای خاقان در سال ۱۳۶۴ ه -ش در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان همراه با یک مقدمه انتقادی از سلسله صفویه به صورت عکسی و بدون حواشی و تعلیقات منتشر شد.

تاریخ عالم آرای عباسی

تألیف اسکندر بیگ منشی ترکمان، مورخ عصر شاه عباس اول از منابع ارزشمند عصر صفوی به ویژه از شاه عباس اول است که مؤلف نگارش آن را در سال ۱۰۲۵ ه- ق آغاز کرده و وقایع آن را تا ۱۰۳۸ ه-ق به پایان برده است. مؤلف کتاب خود را در سه جلد نوشته است. جلد اول در یک مقدمه و دوازده مقاله است؛ جلد دوم و وقایع سال اول جلوس شاه عباس اول بر تخت سلطنت تا سی امین سال پادشاهی وی را در بر دارد و جلد سوم مشتمل بر سلسله نسب خاندان صفوی و شرح حال پادشاهان قبل از شاه عباس اول است.

مؤلف در لابلای بیان مطالب تاریخی از آیات قرآنی، حدیث و شعر بهره برده است. و با وجود آنکه منشی شاه عباس بوده و حتی تاریخ عالم آرای عباسی را نیز به درخواست شاه نوشته، ولی جز در موارد معدودی برخلاف دیگر مورخان صاحب منصب دیگر از ذکر حقایق و سیاسی و اجتماعی خود داری نکرده است. تاریخ عالم آرای عباسی ابتدا چاپ سنگی شد و در سال ۱۳۳۴ ه-ش زنده یاد ایرج افشار آن را در دو جلد منتشر کرد. و در ۱۳۷۷ ه-ش نیز شادروان دکتر محمد اسماعیل رضوانی آن را تصحیح و در سه جلد منتشر در ساخت. ذیل تاریخ عالم آرای عباسی را آقای سهیلی خوانساری تصحیح و در سال ۱۳۱۷ ه-ش به چاپ رساند.

نقاوهالاثار فی ذکر الاخبار

تألیف محمود بن هدایت الله افوشته ای نطنزی و از اسناد مهم تاریخ عصر صفوی است. این کتاب شامل دو قسمت است. بخش نخست حاوی وقایع مربوط به دوران سلطنت شاه طهماسب اول، شاه اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده و نیز اشاره به جنگ های ایران و عثمانی و ازبک و حوادثی است که منجر به روی کار آمدن شاه عباس گردید. قسمت دوم نیز مربوط به سال‌های اول پادشاهی شاه عباس تا یازدهمین سال سلطنت وی و ذکر وقایعی است که طی آنها پادشاه صفوی بر عصیان های داخلی و تجاوزات خارجی پیروز شده و به ایجاد قدرت مرکزی توفیق یافت.

از ویژگی‌های این اثر ذکر مطالبی است که در کتاب های دیگر عصر صفوی به این دقت و تفسیر نیامده است. تعدادی از نامه های بین شاه عباس اول و ازبکان در این اثر آمده است. این اثر به اهتمام  احسان اشراقی در سال ۱۳۵۰ ه-ش در بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر شده است.

احسن التواریخ

تألیف حسن‌بیگ روملو، از منابع معتبر و دست اول دوره صفوی است که ظاهراً مؤلف، آن را در دوازده جلد به رشته تحریر درآورده، ولی آنچه از دستبرد حوادث زمانه باقی مانده و به دست ما رسیده، دو جلد ( یازدهم و دوازدهم) آن درباره تاریخ صفویان است. اگرچه برخی بر این باورند که اساساً مجلدات سابق نوشته نشده ولی خود نویسنده در چند جا اشاره به حوادثی می‌کند و می‌نویسد که تفصیل آن《در مجلدات سابق نوشته شده》و این اشارات صریح گواه آن است که تحت مجلدات سابق به تفصیل یا به ایجاز وجود داشته‌اند. این کتاب نثری ساده و روان دارد و مؤلف در لابلای بیان مطالب تاریخی از اشعار فارسی که برخی از آنها سروده خود اوست، بهره برده است. (سیادت، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ۱۳۷۸: ش ۱۸).

جلد یازدهم این اثر و وقایع سال‌های ۸۰۷ تا ۹۰۰ ه – ق روملو را در بر دارد. مؤلف در نگارش این جلد اطلاعات ارزشمندی از روزگار  گورکانیان، ترکمانان، عثمانیان و ازبکان به دست می‌دهد. او در تحریر این جلد از منابع مهم آن روزگار استفاده نموده و اثر وی التقاطی از کتب مهمی مانند مطلع السعدین عبدالرزاق سمرقندی، دیار بکریه قاضی ابوبکر طهرانی و حبیب السیر غیاث الدین خواندمیر است. وی در جای جای کتاب از آن نام می‌برد، ولی به صراحت از اقتباس از آنان سخنی نگفته است. جلد دوازدهم، وقایع سال‌های ۹۰۰ تا ۹۸۵ ه – ق را در بر دارد.

از آنجا که مؤلف بیش از سی سال همراه و ملازم شاه طهماسب بوده و از نزدیک بسیاری از وقایع را مشاهده کرده، این کتاب یکی از منابع با ارزش و معتبر درباره دوران شاه طهماسب به شمار می رود. احسن التواریخ به دلیل درج شرح حال شاعران و نویسندگان و هنرمندان دوران مذکور حائز اهمیت و سودمند است. همچنین چون مؤلف تنها به شرح تاریخ سیاسی و جنگ ها نپرداخته بلکه تاریخ فرهنگی را نیز مد نظر داشته، مهم است.

جلد دوازدهم کتاب، نخستین بار توسط «چارلس نارمن سیدن» همراه با مقدمه‌ای به زبان انگلیسی در《بارودا》در هند به سال ۱۹۳۱ میلادی تهیه و چاپ شد و کپی این کتاب نیز به همان صورت در سال ۱۳۴۷ ه ش در تهران منتشر گردید. سرانجام زنده یاد دکتر عبدالحسین نوایی جلدهای یازدهم و دوازدهم کتاب احسن التواریخ را تصحیح و همراه با مقدمه ای سودمند به طور جداگانه به چاپ رسانید. جلد یازدهم کتاب در انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب در سال ۱۳۴۹ و جلد دوازدهم در انتشارات بابک در ۱۳۵۷ منتشر شد.

+ دانلود کتاب احسن التواریخ از کتابخانه تاریخ ما

 خلاصه السیر

تالیف محمد معصوم خواجگی اصفهانی است که مدت دوازده سال در سفر و حضر همراه شاه عباس اول بود و منصب اشراف طویله داشت. او با روی کار آمدن شاه صفی در همان سمت ابقا شد، ولی دیری نپایید که به سعایت حاسدان برای مدتی از کار برکنار گردید؛ اما دو سال بعد سمت وزارت قراباغ یافت. او تاریخ خود را در سال ۱۰۵۲ ه – ق با نگارش چند صفحه ای درباره جلوس شاه عباس دوم به اتمام رسانید. از آنجا که محمد معصوم تا سن پنجاه سالگی در خدمت شاهان صفوی بوده و از نزدیک بسیاری از وقایع را دیده، اطلاعات ارزشمندی در باب مسائل تاریخی، فرهنگی و اجتماعی از سوی خود به دست می دهد. این کتاب از منابع مهم درباره دوران حکومت شاه صفی است.

تاریخ سلطانی/ از شیخ صفی تا شاه صفی

تألیف سید حسن بن مرتضی حسین استرآبادی است که در روزگار شاه سلطان حسین و در ۱۱۱۵ ه-ق به نام او تألیف شده است. این کتاب در سه بخش نوشته شده است و بخش سوم تاریخ صفویه را از ایام شیخ صفی الدین اردبیلی تا شاه صفی در بردارد. این کتاب به تصحیح دکتر احسان اشراقی منتشر شده است.

 مسخرالبلاد

تألیف محمدیار بن عرب قطغان، از جمله منابع مهم و سودمند درباره تاریخ خاندان شیبانی و روابط صفویه و ازبکان تا پادشاهی عبدالله خان ازبک به شمار می رود. در باب شرح حال مؤلف اطلاع دقیقی در دست نیست. همین قدر می دانیم که در عهد پادشاهی عبدالله خان ازبک متولد شده است. مؤلف اثر خود را در یک مقدمه و هشت باب و یک خاتمه به رشته نگارش درآورده است. ازآنجاکه مؤلف، خود در عهد فرمانروایی عبدالله خان ازبک حضور داشته و از نزدیک شاهد بسیاری از وقایع و حوادث بوده، در این بخش اطلاعات ارزنده ای به خواننده عرضه می‌کند. این اثر توسط نادره جلالی در سال ۱۳۸۵ تصحیح و در انتشارات میراث مکتوب منتشر شده است.

تذکره شاه طهماسب

تالیف شاه طهماسب اول که مولف در آن به شرح زندگانی خود از بدو تولد تا استرداد شاهزاده بایزید به سلطان سلیمان باشکوه پرداخته است. این اثر از منابع تاریخی ارزشمند در باب عصر شاه طهماسب به شمار می‌رود. تذکره شاه طهماسب گذشته از تشریح نحوه زندگی روزمره شاه، به علت درج حوادث تاریخی مانند برخوردهای دولت عثمانی، ارتباط با کشورهای همسایه و ثبت وقایع داخلی نیز سودمند است.

 تاریخ عباسی/ روزنامه ملا جلال

تالیف ملا جلال الدین منجم یزدی، منجم شاه عباس اول صفوی که همواره در خدمت این شاه صفوی به سر می‌برد. از آنجا که مولف وقایع را از نزدیک مشاهده نموده و مطالب را به طور دقیق ثبت کرده، بر ارزش اثر خود افزوده است. این اثر در باب اوضاع خراسان و ازبکان سودمند است. تاریخ عباسی به کوشش سیف الله وحید نیا در سال ۱۳۶۶ در انتشارات وحید منتشر شده است.

+ دانلود کتاب تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال

 تاریخ عالم آرای صفوی

از مولفی ناشناس. مولف با نثری ساده و روان حوادث و رویدادهای تاریخی سال های آغازین حکومت شاه اسماعیل اول را تا پایان روزگار او بیان کرده است. او به مسائل اجتماعی نیز توجه داشته و مطالبی را در این باره ذکر کرده است. تالیف این اثر در سال ۱۰۸۶ ه-ق پایان یافته است. این اثر با نام عالم آرای شاه اسماعیل توسط اصغر منتظر صاحب تصحیح و به چاپ رسید. همچنین با نام تاریخ عالم آرای صفوی نیز توسط یدالله شکری تصحیح و منتشر شد.

 

+ دانلود کتاب عالم آرای صفوی از کتابخانه تاریخ ما

تاریخ و سفرنامه حزین

تالیف شیخ محمد علی حزین لاهیجی که مولف، کتاب را با معرفی نیاکان خود و تولدش در ۱۱۰۳ ه-ق آغاز کرده و به زمان ورودش به شاه جهان آباد در ۱۱۵۴ ه-ق به پایان برده است. این کتاب، بیشتر شرح حال مولف است؛ اما از آنجا که وقایع دوره سلطنت شاه سلطان حسین را در بر دارد، برای مطالعه و پژوهش درباره سقوط اصفهان و تهاجم افاغنه ارزشمند است زیرا مولف شاهد عینی آن و وقایع بوده است. این کتاب را علی دوانی در سال ۱۳۷۵ در تهران با مقدمه و حواشی و تعلیقات به چاپ رساند.

+ دانلود کتاب تاریخ حزین از کتابخانه تاریخ ما

 سفرنامه ها

در عصر صفوی به واسطه برقراری امنیت سیاسی و اجتماعی، مسافران اروپایی راهی ایران شدند. نخستین و مهمترین این مسافران، سفیران و نمایندگان دولت های اروپایی یا مبلّغان مذهبی بودند که از سواد و تجربه و معلومات کافی برخوردار بودند. حضور این سفرای اروپایی در ایران، چند سالی پیش از شاه اسماعیل اول آغاز شد.

نخستین سفرنامه هایی که مربوط به مسافرت اروپاییان به ایران بوده  و اندکی قبل از تشکیل دولت صفویه و اوایل این دوره می باشد، شش سفرنامه است که در یک مجلّد تالیف و ترجمه شده و مجموعه سفرنامه هایی است که از زمان اوزون حسن آق قویونلو تا اوایل دوران شاه اسماعیل نگاشته شده است. این سفرا و مأموران سیاسی در بازگشت به وطن خود اقدام به نگارش خاطرات خویش کردند‌‌.

مشهورترین نمایندگان سیاسی اروپاییان و ایران دو برادر انگلیسی به نام‌های آنتونی و رابرت شرلی بودند که در زمان شاه عباس به ایران آمدند تا روابط سیاسی و تجاری دو کشور را تحکیم بخشند و توسعه دهند. از آنجا که اغلب سیاحان مشهور عهد صفویه، یا مأموران دولت های اروپایی و سفیران بودند یا به منظور شناخت خلق و خوی ایرانیان برای ایجاد رابطه به ایران می‌آمدند، مدت اقامت یا قسمت عمده آن را در اصفهان پایتخت صفویه گذارنده، در سفرنامه های خود بیشتر به بررسی و توصیف شهر اصفهان پرداخته اند و برخی از سفرنامه‌های مهم این عصر عبارتند از:

 

سفرنامه پیترو دلاواله

دلاواله از نجیب زادگان ایتالیا بود که سفرنامه با ارزشی درباره ایران، ترکیه و هند از خود باقی گذاشت. او در محرّم ۱۰۲۶ ه-ق به ایران آمد و از طریق قصر شیرین به همدان و از آنجا به اصفهان رفت و به خدمت شاه عباس اول رسید و مدت شش سال یعنی تا ۱۰۳۲ ه-ق  در ایران به سر برد. پس از آن به هند رفت و در ۱۰۳۵ه-ق به ایتالیا بازگشت. او در کتاب خود شرح کاملی از وقایع عصر شاه عباس اول به ویژه مسائلی مانند وضعیت و چگونگی سفر در ایران، امور لشکری و  اداری ایران، و وضع قشون و اوضاع پایتخت ارائه داده است.

چنان که خود می نویسد از مسافرت به ایران دو قصد را دنبال می‌کرده است: یکی آنکه در یک لشکرکشی نظامی علیه ترک کند و تا آنجا که می تواند انتقام بد رفتاری های آنان را نسبت به مسیحیان بگیرد. دیگر آن که اسبابی فراهم سازد تا مسیحیان مقیم عثمانی به ایران مهاجرت کنند. او شاهد جنگ ایران و عثمانی در سال ۱۰۲۸ ه-ق و پیروزی ایرانیان بوده است. در زمان حیات وی سفرنامه اش به طور کامل منتشر نشد بلکه تنها قسمت مربوط به مسافرت او در کشور عثمانی انتشار یافت.

بعد از مرگش، چاپ دو جلد مربوط به ایران با نظارت پسرانش در رم در ۱۶۵۸ میلادی انجام شد و چاپ جلد چهارم یعنی شرح سفر وی به هند و بازگشت به ایتالیا در سال ۱۶۶۳ میلادی محقّق شد. این سفرنامه علاوه بر زبان ایتالیایی به دیگر زبان‌ها از جمله فرانسوی، هلندی، انگلیسی و آلمانی ترجمه شده است. در ایران نیز توسط شجاع الدین شفا در سال ۱۳۴۸ ه-ش ترجمه و منتشر شد.

سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا

فیگوئروا به عنوان سفیر فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا در سال ۱۰۲۳ ه-ق به دربار شاه عباس اول آمد و مدت دو سال در دربار ایران ماند اما موفقیتی کسب نکرد.این اثر توسط غلامرضا سمیعی در سال ۱۳۶۳ ترجمه و منتشر شد.

 سفرنامه آدام اولئا ریوس

اولئاریوس، ریاضیدان، جغرافیدان و کتابدار آلمانی بود که به عنوان سفیر دوک هولشتاین فریدریک تبریک سوم به دربار شاه صفی آمد. او از راه روسیه به ایران آمد؛ به اردبیل، سلطانیه، قزوین و اصفهان رفت و به دربار شاه صفی راه یافت، ولی چون میان او و سفیر ستیزه ای پدید آمد، از گروه سفارت هولشتاین جدا شد و به خدمت روس‌ها درآمد. اولئاریوس چون به میهن خود بازگشت، شرح سفرش را به زبان لاتین نگاشت.

او پیرامون دیده هایش از سفر به ایران دو کتاب نگاشته است. همچنین نخستین ترجمه گلستان سعدی به آلمانی از کارهای اوست. در سفرنامه خود شرح دقیقی از اوضاع جغرافیایی، شهر ها و آداب و رسوم ایرانیان به دست داده است. کتاب او آگاهی‌های ارزشمندی از روزگار ایران پس از پادشاهی شاه عباس بزرگ ارائه می‌کند؛ از این رو به واسطه اهمیتش، به زبان های فرانسوی و انگلیسی هم ترجمه شد. این اثر در ایران توسط احمد بهپور در سال ۱۳۶۳  ه-ش ترجمه و منتشر شده است.

سفرنامه شاردن

شاردن، جهانگرد فرانسوی بود که در زمان شاه عباس دوم به ایران آمد و نزدیک به پنج سال در اصفهان ماند و از شاه عباس دوم لقب تاجرباشی گرفت. او در ۱۰۸۸ ه ق به پاریس بازگشت. این  سفرنامه که در ده جلد نوشته از مفصل‌ترین سفرنامه هایی است که اروپاییان درباره ایران نوشته اند.

او با توجه به اقامت طولانی مدت خود در ایران و گاهی به زبان فارسی، در سفرنامه خود اطلاعات مبسوطی از مسائل تاریخی و نژادی، اجتماعی، مذهبی، فکری و فرهنگ و آداب و رسوم ایرانیان، هنر، ادب، شعر، نقاشی، معماری، علوم و فنون مختلف ایران عصر صفوی به دست می‌دهد. وی به یاری نقاشی به نام《گرلو》که همراه وی بود، تصاویر نفیسی از بناهای تاریخی، شهرها، باغ ها، پیکرها، حیوانات و لباس‌های آن عصر تهیه کرد. بنابراین آنچه بر اهمیت کتاب شاردن می‌افزاید تصاویر کتاب اوست.

شاردن چنان که خود می‌نویسد سه جلد اول کتاب یعنی شرح سفر از پاریس تا اصفهان در سال ۱۶۸۶ میلادی تحت عنوان《سفرنامه شوالیه شاردن در ایران و هندوستان از راه بحر اسود و کلشید》در لندن چاپ شد و بار دیگر در آمستردام تجدید چاپ گردید. در سال بعد در شهر لیون فرانسه بار دیگر به زیور طبع آراسته شد. اما کامل ترین چاپ سفرنامه شاردن همان است که لانگه فرانسوی در سال ۱۸۱۱ میلادی در یازده جلد منتشر کرد. ده جلد متن کتاب و جلد یازدهم مشتمل است بر یک اطلس بزرگ و ۸۱ تصویر سیاه قلم. این اثر را محمد لوی عباسی به زبان فارسی ترجمه و در ۱۳۳۵ منتشر کرد.

سفرنامه تاورنیه

ژان باتیست تاورنیه از بزرگترین سیّاحان قرن هفدهم میلادی است. وی بین سال‌های ۱۰۴۱ –  ۱۰۷۹ ه-ق، نه بار به ایران آمد و در دربار شاه عباس دوم و شاه سلیمان راه یافت. این اثر به دلیل نقشه‌های دقیقی که از ایران آن عصر به دست می‌دهد و بیان مسائل اجتماعی، اوضاع سیاسی، تاریخی و اقتصادی حائز اهمیت است. تاورنیه یادداشت‌هایی نیز درباره راه ها و شهرهایی که شخصاً ندیده ولی توصیف آن ها را از مردمان مورد اعتماد شنیده، در کتاب خود آورده است.

سفرنامه تاورنیه مشتمل بر پنج کتاب است که کتاب های اول تا سوم درباره شرح راه ها و شهرهای بین راه است که از طریق آنها می‌توان از پاریس به اصفهان رسید. کتاب چهارم این سفرنامه شرح مملکت ایران است که در ۱۸ است به تفصیل آمده است. کتاب پنجم سفرنامه به وضعیت سیاسی و تاریخ ایران اختصاص دارد و تصاویر متعددی از شهرها، میدان، کاروانسرا، پل ها، پادشاه، اشخاص، مدرسه، البسه و آثار باستانی به دست می دهد. این سفرنامه، اول بار در پاریس در ۱۶۷۶ م/ ۱۰۸۷ ه – ق  با هفت تصویر منتشر شد. در ایران نیز توسط ابوتراب نوری ترجمه و منتشر شد؛ سپس ترجمه جدیدی از آن توسط حمید شیروانی انتشار یافت.

سفرنامه کمپفر

گلبرت کمپر، سیّاح و محقق آلمانی (۱۷۱۶ – ۱۳۵۱) که همراه هیئت اعزام شده است درباره پادشاه سوئد، کارل یازدهم با عنوان منشی و طبیب به منظور برقراری روابط تجاری با ایران و ترغیب شاه ایران به جنگ با ترک‌ها راهی ایران شد، مدت بیست ماه در اصفهان اقامت گزید. او در اثر خود از سفرنامه‌های دلاواله، تاورنیه و شاردن استفاده کرده است. او با دقت توصیف مکان ها، مساجد، کاخ‌ها، قصرها و باغاها پرداخته، به طوری که امروزه می توان بر مبنای آن، قسمت‌هایی از کاخ ها را که از بین رفته تجدید بنا نمود.

کمپفر از آنجا که در اصفهان، با فردی به نام رافائل (ژاک دو ترتر) آشنا شد و اطلاعات ارزشمندی از او درباره ایرانیان و آداب و رسوم آنان کسب کرد، اطلاعات مفیدی در این باره به دست می دهد. گرچه شهرت کمپر بیشتر به خاطر تحقیق در احوال و اوضاع ژاپن می‌باشد. دفتر اول سفرنامه کمپفر نسبت به قسمت‌های دیگر مربوط به ایران، از نظر محتوا و مطالب مفید تر و مهم تر است. دفتر دوم نیز شامل اطلاعاتی درباره دریای خزر، باکو و منافع نفتی آن، مقابر پادشاهان هخامنشی و کاخ های آنان در تخت جمشید، آرامگاه سعدی و حافظ در شیراز (این قسمت از سفرنامه کمپفر مانند توصیفات شاردن جالب توجه است) و اوضاع طبیعی ایران است.

دفتر سوم مربوط به انواع مشاهدات او درباره امور طبی است. دفتر چهارم تنها به بحث درباره نخل های ایران و دفاتر پنج و شش به ژاپن اختصاص دارد. کمپفر در کتاب خود به خوبی به تشریح دربار صفوی در زمان شاه سلیمان پرداخته و روند اضمحلال آن را بررسی کرده و علایم آن را نشان داده است. او با وجود آن که یک آلمانی بود، اثر خود را به زبان لاتین نگاشت؛ از این رو، بعدها والتر هینتس و تعداد دیگری است مستشرقان جوان آلمانی اثر او را به آلمانی ترجمه کردند. این سفرنامه در ایران توسط کیکاووس جهانداری ترجمه شده است.

سفرنامه کروسینسکی

کروسینسکی راهب یسوعی لهستانی بود که در دو دهه واپسین حکومت صفوی بیشتر اوقات در پایتخت آنها سکونت داشت. به ویژه در سراسر ایام محاصره اصفهان در آن شهر حضور داشته و در حقیقت شاهد عینی برای افتادن صفویان و استیلای افغانان بوده است. وی گذشته از آن که با دربار شاه سلطان حسین تماس نزدیکی داشته، به دلیل معالجه محمود افغان، به  درباره غلجایی ها نیز راه یافته بود و در نتیجه روابط گسترده خود، آگاهی های گرانبهایی دربار اوضاع و احوال و حوادثی که منجر به سقوط دولت صفوی شد، به دست آورده بود. کروسینسکی اندکی پس از انتقال سلطنت به اشرف افغان، رهسپار اروپا شد و در بندر رودوستو، واقع در غرب استانبول اقامت گزید و گزارش خود را درباره سقوط  شاهنشاهی صفوی تکمیل کرد.

این گزارش که به زبان لاتین نوشته شده بود، در همان زمان تحت نظر خود کروسینسکی و توسط یک منشی فرانسوی به زبان فرانسه ترجمه و به سر پرست یسوعیان در فرانسه ارسال شد. وی نیز آن را به خاطر در برداشتن آگاهی های گرانبهایی که درباره سقوط سلسله صفویه داشت، برای انتشار در اختیار《آ. دو سرسو》(A.De Cerceeau) گذاشت. او نیز《ترتیب یادداشت‌ها را آنگونه که مولف پرداخته بود》، به هم زد و آن را بر اساس مسیر حوادث تنظیم کرد و مطالبی نیز بر آغاز و انجام آن افزود. آنچه بر آغاز کتاب افزود، خلاصه ای ۶۰ صفحه ای از تاریخ خاندان صفوی از آغاز تا شروع دوره ای است که کروسینسکی به توصیف آن پرداخته است.

از آنجا که یادداشتهای کروسینسکی تا حوادث سال ۱۷۲۵ را در بر برداشته، او شرح حوادث پس از این تاریخ را که بخش کوچکی از این کتاب می باشد، از مجله ها و روزنامه های گوناگون بر گرفته است. دوسرسو اثری را که بدین ترتیب فراهم آورده بود، درسال ۱۷۲۸ م ابتدا در پاریس و سپس در لاهه منتشر کرد. این سفرنامه تحت عنوان《سقوط اصفهان به روایت کروسینسکی》، توسط سید جواد طباطبایی بازنویسی و در سال ۱۳۸۴ از سوی انتشارات نگاه معاصر چاپ شد.

 

 

[۱] . برای اطلاعات بیشتر، نک: صفت گل، منصور، 《ملاحظاتی انتقادی درباره چاپ صفوه الصفا》، مجله آیینه پژوهش، بهمن و اسفند ۱۳۷۵، ش ۴۲، ص ۲۸-۱۴، ذکاوتی قراگوزلو، علی رضا،《وصفی از صفوه الصفا》مجله آینه پژوهش، آذرودی ۱۳۷۴ ش ۳۵، ۱۳۷۴؛ ص ۵۶ – ۵۳

 

منبع:

• تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفویه ، کریم نجفی برزگر، انتشارات دانشگاه پیام نور